|
II.BOB. Нутқнинг товуш маданияти тушунчаси.
2.1.Нутқнинг товуш маданиятига доир ишлар.
Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг нутқини ривожлантириш алоҳида аҳамиятга эга. Инсон ўз фикрларини ифодалаш ва бошқаларнинг фикрларини тушуниш учун она тилидан фойдаланади. Нутқни эгаллаш болага бевосита ва билвосита (ҳикоя, бадиий асар, тарбиячининг тушунтириш ва бошқалар) йўл билан борлиқ ҳақида билимлар ҳосил қилишга имкон беради. Мактабгача таълим муассасасида луғат бойлигини ошириш, сўзнинг грамматик тузилишини шакллантириш, боғланишли нутқни ривожлантириш вазифалари ҳал этилади.
Нутқнинг товуш маданиятига доир ишлар.
Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ривожлантиришда эришилган асосий натижалар тенгдошлар билан мулоқот асосий ўрин эгаллайдиган мулоқот соҳасидаги чуқур ўзгаришлар билан боғлиқ. Бола катта ёшдаги одамдан кўра ўз тенгдошини афзал кўра бошлайди. Бирга ўйнаётган ўртоғига қаратилган нутқ катталар билан бўлган нутқдагига нисбатан мазмунлироқ бўлиб боради. Шерик билан диалог мувофиқлаштирилган предметли ва нутқий ҳаракатлар тусига эга бўлади. Бола энди қўшнисининг эътиборини ўзига жалб қилишни билади, унинг ўзи ўртоқларининг ишлари ва фикрлари билан қизиқади.
Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқининг функсиялари кўп қирралидир. Бунда бола нутқдан атрофдагилар билан мулоқот ўрнатиш, ўзига, ўз ишлари ва кечинмаларига эътиборни жалб қилиш, бир-бирини тушуниш, шеригининг хулқига, фикр ва ҳиссиётларига таъсир қилиш, ўз фаолиятини йўлга қўйиш, ўзининг ва бирга ўйнаётган ўртоқларининг ҳаракатларини мувофиқлаштириш учун фойдаланади. Нутқ атрофдагилар ҳақидаги билимларнинг муҳим манбаи, табиат, нарсалар ва кишилар олами ҳақидаги тасаввурларни қайд этиш воситаси, билиш фаолиятининг воситаси бўлиб хизмат қилади. Мактабгача катта ёшдаги бола учун нутқ объектив муносабатларнинг алоҳида соҳаси бўлиб, бола уларни сўзлар, товушлар, қофиялар, маънолар билан ўйнаш орқали англаб етади. Бола ўзининг амалий, билиш ва шахсий эҳтиёжларини қондириш учун ўзида мавжуд бўлган барча воситалардан ва ноихтиёрий вазиятларда фикр билдиришдан, нонутқий воситалардан (имо-ишоралардан, мимика ва ҳаракат) ва бевосита нутқнинг ўзидан фойдаланади. Нутқнинг барча турлари ва шакллари тил шахсининг такрорланмас индивидуал портретини ҳосил қилгани ҳолда ўзаро биргаликда мавжуд бўлади. Диалогни ривожлантириш фақатгина нутқнинг муайян композитсион шаклини ўзлаштиришдан иборат бўлиб қолмай, балки у боланинг ижтимоий жиҳатдан ривожланиши ва унинг шахси шаклланишининг муҳим таркибий қисми бўлиб ҳам ҳисобланади. Диалогик мулоқот нафақат хабар қилишга (интеллектуал мазмундаги хабарга) ва ўз манфаатларига йўналтирилишни, балки шеригининг мавқеини, унинг манфаатлари, истак-хоҳишлари ва кайфиятини ҳам ҳисобга олишни назарда тутади. Диалогда нутқий ҳаракатларни мувофиқлаштириш тўғридан-тўғри шеригини тушуна олиш, унинг нуқтаи-назарини қабул қилишни билишга ҳам боғлиқдир. Бундай тажрибани болалар ўзаро уюшган фаолиятда (биргаликда ясаш, расм чизиш, ҳикоя қилиш, жамоавий ўйинлар) орттирадилар. Тенгдошлар билан мулоқотда бола нутқи мазмунлилик (мулоқот вазиятидан қатъий назар тил воситаларидан фойдаланиш асосида мазмуннинг тушунарлилиги) касб этади.
Мактабгача катта ёшдаги болаларнинг диалогик мулоқоти жараёнида нутқнинг янги шакли – монолог вужудга келади ва шаклланади. У боланинг ўз фикрлари, ҳиссиётлари, атрофдаги олам ҳақидаги билимлари билан ўртоқлашишни исташи туфайли вужудга келади. Бунда нутқ қисқа ҳикоя шаклида рўй беради. Ҳикояда болани ҳайрон қолдирган ва ҳаяжонга солган қандайдир қизиқ нарса (янги ўйинчоқ сотиб олиш, оила аъзоларининг кулгили вазиятларга тушиб қолиши ва ҳ.к.) акс этади. Мактабгача ёшдаги болалар таниш эртакларни ҳикоя қилиш, мултфилъмлар мазмунини айтиб бериш, ўқиган нарсаларини айтиб беришни яхши кўрадилар. Жаранглаётган нутққа бўлган қизиқишнинг шиддат билан ривожланиши, тил борлиғини энг оддий англашнинг шаклланиши мактабгача катта ёшдаги болалар эришган энг муҳим ютуқ ҳисобланади. Сўзга нисбатан лингвистик муносабат товушлар, қофиялар, мазмунлар билан тўсатдан бошланган ўйинлар, сўз мазмуни, уларнинг жаранглаши ва мазмуни ҳақидаги масалаларда кўринади. Тил борлиғини англаш унинг барча – фонетик, лекцик, грамматик томонларини қамраб олади. Нутққа нисбатан онгли муносабат луғатни такомиллаштиришга (антонимлар, синонимлар, кўп маъноли сўзларни тушунишга), нутқнинг товуш маданиятини (товуш талаффузи, талаффуз, тинглай олиш қобилияти, оҳанг ифодалилиги) ривожлантиришга, нутқнинг грамматик тўғрилигини (морфология, сўз ҳосил қилиш, синтаксисни) шакллантиришга, равон нутқни ривожлантиришга таъсир қилади. Мактабгача катта ёшда нутқнинг грамматик тўғрилигини шакллантириш нутққа нисбатан танқидий муносабат пайдо бўлиши ҳамда ривожланиши, аниқ ва тўғри сўзлашга интилиш билан боғлиқ. Тўғри сўзлашга интилиш грамматиканинг барча соҳалари – морфологияда (аниқ шакл ҳосил қилишда, шаклларнинг турли-туманлигини ўзлаштиришда: столлар, стуллар, қаватлар ва бошқ.), сўз ҳосил қилишда, (нон учун – нондон, туз учун туздон ва бошқ.) синтаксисда (оғзаки нутқ қурилмасини енгиб ўтиш: ва боғловчисини кўп марта қўллаш орқали гапни чўзиб юбориш, битта гапда тўғри ва билвосита нутқни аралаштириб юбориш ва бошқ.) кўзга ташланади. Нутқнинг грамматик тўғрилигига интилиш кўпроқ етти ёшли болаларга хосдир. Беш ёшли болакай ҳали ҳам грамматик шакллар устида завқ билан машқ қилади ва айнан мана шу сўз билан машқлар келажакда грамматик жиҳатдан тўғри ифодаланган нутқ учун пойдевор яратади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
