Mavzu: Biznes faoliyatining mulkiy asoslari. Reja: Mulk huquqi biznes huquqining asosi sifatida

Xususiy mulkning joriy kilinishi bilan fuqarolarning huquq layoqati doirasi kengaydi.
Endi ular faqat shaxsiy moddiy va madaniy extiyojlarini ta’minlash uchun emas, balki xususiy mulk asosida turli tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga va ishlab chikarish jarayonida fakat o’z mexnati emas, balki yollanma mexnatni jalb qilish va uning uchun kerak bulgan kurol-vositalarga ega bulish, ularni ijaraga berish yuli bilan kushimcha daromadlar olish kabi huquqlardan foydalanishlari mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun iqtisodiy manba sifatida xususiy mulk bilan bir katorda ommaviy (davlat) mulk xam katnashadi. Ommaviy mulk tushunchasi davlatning barcha fuqarolariga va shuning bilan birga xar bir fuqarosiga tegishli bulgan mulk ma’nosini beradi.
Mulk huquqi - shaxsning o’ziga karashli mol-mulkka o’z xoxishi
bilan va o’z manfaatlarini ko’zlab egalik qilish, undan
foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o’zining mulk
huquqini, kim tomonidan bulmasin, xar qanday bo’zishni bartaraf
ETISHNI talab QILISH huquqidan iboratdir.
Ommaviy mulk davlatga tegishli mulkdan iborat bulib, u ikki xil kurinishda, ya’ni O’zbekiston Respublikasi mulki va munitsipal mulkdan tashkil topadi.
Tadbirkorlik faoliyati umumiy mulk, ya’ni bir necha fuqarolar va yuridik shaxslarga tegishli bulgan mol-mulk asosida xam amalga oshirilishi mumkin. Umumiy mulk birgalikdagi va ulushli mulkdan iborat bulishi mumkin.
Mulkiy huquq ob’ektlari - O’zbekiston Respublikasi xududidagi er, er osti boyliklari, ichki suvlar, xavo xavzasi, usimlik va xayvonot dunyosi, imoratlar va inshootlar, maxsulotlar, turar joy va kvartiralar, maxsulot belgilari, sanoat namunalari, ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari, integral mikrosxemalarning topologiyasi, seleksiya yutuklari, maxsulot belgilari va xizmat kursatish belgilari, asbob- uskunalar, moddiy va ma’naviy madaniyat buyumlari, pullar, kimmatli kogozlar va boshqa mol-mulklar; insonning mexnat qilish kobilpyati.
Mulk huquqi egalari xar birining, ularga tegishli bulgan umumiy mol-mulkdagi ulushlari (xissalari) anik belgilab kuyilgan bulsa, bunday mulk ulushli mol-mulk deyiladi. Ulushli mol-mulkda qonunga asosan yoki ishtirokchilarning kelishuvi bilan ularning ulushlari anik belgilab kuyilmagan bulsa, ulushlar teng deb xisoblanadi.
Umumiy koidaga asosan birgalikdagi mulkka uning egalari
birgalashib egalik kiladilar va foydalanadilar. Lekin ular o’zaro kelishib, boshqacha tartib uriatgai bulishlari xdm mumkin. Bunday mulkni tasarruf qilishda uning egalarining roziligi talab kilinadi.
Tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining ta’siri ostida birgalikdagi mulk huquqi ishtirokchilarining xar biriga ularning barchasining roziligi bilan ushbu mol-mulk yo’zasidan bitimlar to’zish huquqi beriladi. Masalan, er-xotinga umumiy birgalikdagi mulk huquqida tegishli bulgan mol-mulk negizida oilaviy tadbirkorlik amalga oshirilayotganda, ish muomalalarida er-xotin nomidan erning yoki xotinning roziligi bilan ulardan biri ishtirok etadi, bu rozilik yakka tartibdagi tadbirkor ruyxatdan utkazilayotganda tasdiklangan bulishi lozim.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, jamoalar, ularning birlashmalari, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlar, fuqarolarning oilaviy va o’zga birlashmalari, maxalliy o’zini o’zi boshqarish idoralari, xalk deputatlarining barcha bugindagi Kengashlari xamda ular vakolat bergan davlat boshqaruvi idoralari, boshqa davlatlar, xalkaro tashkilotlar, boshqa davlatlarning yuridik shaxslari va fuqarolari, fuqaroligi bulmagan shaxslar mulkiy huquq sub’ektlaridir. Bir necha yuridik shaxslar va fuqarolar aynan bitta mulkning sub’ektlari bulishi mumkin.
Fuqarolik kodeksining 217-moddasiga muvofik, agar ulushli mulk ishtirokchilarining ulushlari qonun asosida belgilanishi mumkin bulmasa xamda uning barcha ishtirokchilarining kelishuvi bilan belgilab kuyilgan bulmasa, ulushlar teng deb xisoblanadi. Tadbirkorlikni amalga oshirish jarayonida ulushlar xakida nizo kelib chikkan takdirda bunday nizo umumiy mulk-egalari xar kaysisining da’vosi buyicha sud tomonidan xal kilinadi.
O’tmishda 1963 yildagi Kodeksning 136-moddasiga muvofik, davlat (davlat korxonalari, tashkilotlari) bilan fuqaro yoxud kooperativ va boshqa jamoat tashkiloti bilan fuqaro urtasida umumiy ulushli mulkning vujudga kelishiga yul kuyilmasdi.
Agar meros olish, rekvizitsiya yoki musodara qilish natijasida yoki boshqa asoslarga kura, davlat bilan fuqaroning, yoxud kooperativ va boshqa jamoat tashkiloti bilan fuqaroning umumiy mulki tashkil bulib kolsa, u xolda bunday umumiy mulk paydo bulgan kundan boshlab bir yil ichida qonunda ko’zda tutilgan usullarni kullash yuli bilan bekor kilinishi lozim edi. Endilikda mol- mulklarni umumlashtirish asosida birgalikda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun keng imkoniyat yaratildi.
Tadbirkorlik ajnabiy fuqarolar xamda yuridik shaxslarning mol-mulklarini turli shakllarda jalb etish asosida xam amalga oshiriladi. Mol-mulkdan foydalanish, uni tasarruf etish, uning asosida tadbirkorlik yuritish haqidagi O’zbekiston fuqarolariga tegishli koidalar ajnabiy fuqarolarga xam taalluklidir.
Ushbu huquqdan foydalanib, zarur sarmoyaga ega bulgan ajnabiy davlat fuqarolari o’zaro manfaatdorlik asosida kushma korxonalar yoki fakat o’zlariga tegishli bulgan korxonalarni imtiyozli ravishda tashkil etishlariga imkon beriladi. Bunda ularning mol-mulklari va mulkiy huquqlari, manfaatlari qonun bilan kuriklanadi va daxlsizligi tula kafolatlanadi. Xorijiy fuqarolar respublika xududida tadbirkorlik natijasida orttirgan mol-mulkni o’z xoxishlari bilan meros kilib koldirishlari, xayr-exson qilishlar
yoki o’zlariga tegishli daromadlarni O’zbekistondan erkin olib ketishlari qonun bilan kafolatlanadi. yoki o’zlariga tegishli daromadlarni O’zbekistondan erkin olib ketishlari qonun bilan kafolatlanadi.

Tadbirkorlik O’zbekiston yuridik shaxslari va ajnabiy yuridik shaxslar ishtirokida, ularning mol-mulki asosida kushma korxonalar, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’zish yuli bilan amalga oshiriladi.
CHet el investitsiyalari asosida tadbirkorlikni amalga oshirish shakllari quyidagilardan iborat bulishi mumkin:
a) O’zbekiston tadbirkorlarning ajnabiy davlat fuqarolari va yuridik shaxslari bilan birgalikda korxonalar, banklar, sugurta kompaniyalari barpo etish va boshqa tashkilotlarda ulush kushib katnashish;
b) butunlay ajnabiy davlat fuqarolari va yuridik shaxslariga karashli bulgan korxonalar, banklar, sugurta kompaniyalarini va boshqa tashkilotlarni barpo etish;
v) mol-mulk, aksiyalar va boshqa kimmatbaxo kogozlar sotib olish;

g) tadbirkorga mustaqil ravishda tegishli bulgan yoki fuqarolar va yuridik shaxslar ishtirokidagi mulkiy huquqlarni, shu jumladan, erdan va tabiiy resurslardan foydalanish, shuningdek ijara asosida foydalanish huquqlarini sotib olish yuli bilan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish mumkin.

Xususiy mulk asosida tadbirkorlik faoliyatini yuritish
Tijoratchi tashkilotlar, ya’ni foyda olishni o’z faoliyatining asosiy maksadi kilib olgan yuridik shaxslar xo’jalik shirkati va jamiyati, ishlab chikarish kooperativi, unitar korxona va qonunlarda nazarda tutilgan boshqacha shaklda to’zilishi mumkin (FK 40-moddasining ikkinchi kismi).
Utmishda O’zbekistonda bunday birlashmalar shirkatlardan iborat bulib, ular asosan savdo, shuningdek, xunarmandchilik bilan shugullanishgan. Mustaqillikdan keyingi qonunchilik rivojlanishida bir kancha qonun xujjatlarida “xo’jalik faoliyati”, “xo’jalik yurituvchi sub’ektlar”, “iqtisodiy faoliyat” tushunchalari xam kullanilgan. Masalan, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida (53- modda), “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning shartnomaviy uutsutsiy bazasi tugrisida”gi, “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat silish tugrisida”gi sonunlar shular jumlasidandir.