O’zR FKning 62-moddasiga kura, Mas’uliyati cheklangan jamiyat deb
bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta’sis xujjatlari bilan belgilab kuyilgan mikdorlardagi ulushlarga bulingan jamiyat tan olinadi.
Xo’jalik jamiyatlari. Xo’jalik jamiyatlari
ishtirokchilarining huquq va burchlariga xos farklari xam asosan ularning majburiyatlari buyicha javobgarligi bilan boglik. Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyatning majburiyatlari buyicha uning ishtirokchilari javob bermaydilar.
Ular jamiyat faoliyati bilan boglik zararlar uchun o’zlari kushgan xissalar kiymati doirasida javobgardirlar (FKning 62- moddasi). Mas’uliyati cheklangan jamiyat uning ta’sis xujjatlari, uni tashkil qilish tartibi, ishtirokchilarining huquq va burchlari bilan tulik yoki kommandit shirkatlaridan fark kiladi. Uning yana bitta farki shundan iboratki, bunday jamiyatning ta’sischisi bitta shaxsdan iborat bulishi xam mumkin. SHuning bilan birga mas’uliyati cheklangan jamiyat ishtirokchilarining soni qonun xujjatlarida urnatilgan me’yordan oshib ketmasligi kerak, oshib ketgan takdirda bunday jamiyat aksiyadorlar jamiyatiga aylantirilishi yoki tugatilishi lozim. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchisi tomonidan ustav fondi (kapitali)dagi o’z xissasini uchinchi shaxslarga sotishga, agar ustavda ruxsat berilmagan bulsa, yul kuyilmaydi. Ushbu xissa umumiy koidaga binoan jamiyatniig boshqa ishtirokchilariga utkazilishi mumkin.
SHu’ba va qaram jamiyatlar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuridik shaxslarning turli huquqiy makomga ega bulgan xo’jalik shirkatlari, jamiyatlari va ularning xar xil birlashmalari xamda uyushmalari keng mikyosda tarkaladi va avj oladi. SHunday xolat xam yo’z berishi mumkinki, bitta yuridik shaxsning ta’sischilari (ishtirokchilari) boshqa yuridik shaxslarning ta’sischisi bulish darajasiga erishadi. Bunday xolatlarda ta’sischi yuridik shaxs (xo’jalik shirkati yoki xo’jalik jamiyati) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda xal kiluvchi, ya’ni asosiy tashkilot vazifasini bajaradi, u tomonidan tashkil etilgan yuridik shaxslar unga nisbatan shu’ba va karam xo’jalik jamiyatlari mavkeiga ega buladi. Ushbu jamiyatlarning asosiy xususiyatlari FKning 67, 68- moddalarida xar tomonlama ifodalangan.
Ustav fondiga xissa qo’shishda xo’jalik jamiyatida ishtirok etgan jamiyat shu’ba xo’jalik jamiyati - deyiladi. Ustav fondidagi ishtiroki ustun mavkega ega bulgan xo’jalik asosiy xo’jalik deyiladi. Xo’jaliklarning shu’ba va asosiy darajaga ega bulishi ular urtasida to’zilgan shartnomalar asosida yoki biri ikkinchisining karorlariga muvofik ish tutishi bilan xam ifodalanadi. SHu’ba jamiyati yuridik shaxs xisoblanadi. Umumiy koidaga binoan asosiy va shu’ba jamiyatlari bir-birlarining majburiyatlari buyicha javobgar bulmaydi. Lekin shu’ba jamiyati asosiy jamiyatning aybi bilan bankrotlikka uchrasa, asosiy jamiyat subsidiar javob berishi, agar mulkiy zarar kursa etkazilgan zararni koplashi lozim (FKning 67- moddasi). Xo’jalik jamiyatida katnashuvchi jamiyatning biri jamiyat ustav fondining yigirma foizidan kuprogiga ega bulsa, ikkinchi jamiyat karam xo’jalik jamiyati deyiladi. Buvday jamiyat xam yuridik shaxs xisoblanadi. Jamiyatning karam bulganligi xakida darxol e’lon kilinishi shart (FKning 68-moddasi). Xo’jalik shirkatlari va jamiyatlarining xar bir tashkiliy- huquqiy shakli bilan boglik muammolar doirasining kengligi va ularning xar biri aloxida tadkikot ob’ekti bulishi mumkinligini nazarda tutgan xolda bular xakidagi asosiy tushunchalar va koidalarga tuxtalib utildi.
Tijoratchi tashkilotlar katoriga yukorida keltirilgan xo’jalik jamiyatlaridan tashkari ishlab chikarish kooperativlari, unitar korxona, xo’jalik yuritish huquqiga asoslangan unitar korxona, operativ boshqaruv huquqiga asoslangan davlat unitar korxonasi va boshqalar kiradi.
Ishlab chikarish kooperativlari. Ishlab chikarish kooperativlari fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasidan tashkil topadi (FKning 69-moddasi). Ular birgalikda ishlab chikarish yoki boshqa xo’jalik faoliyatini olib borish uchun o’z xoxishlari bilan ushbu birlashmaga a’zo buladilar. Birlashma fuqarolarning o’zlari shaxsan ishtirok etishi va ularning mulkiy badallarini kushish, ya’ni birlashtirish tamoyiliga asoslanadi. Sonunda va ishlab chikarish kooperativining ta’sis xujjatlarida uning faoliyatida a’zolik asosida yuridik shaxslar xam ishtirok etishi nazarda tutilishi mumkin. Kooperativning majburiyatlari buyicha uning a’zolari qonunda va kooperativ ustavida nazarda tutilgan mikdorlarda va tartibda subsidiar (kushimcha), ya’ni ular kooperativning javobgarlikdan kutilishi uchun tulashi kerak bulgan mablagining (mulkining) etishmay kolgan kismi mikdorida javob beradilar.
Kooperativ a’zolarining umumiy majlisida tasdiklangan ustav kooperativning ta’sis xujjati xisoblanadi. FKning 43- moddasidagi ma’lumotlardan tashkari kooperativ a’zolarining kushadigan badallari, badallarning tarkibiy kismi, mikdorlari va badal kushishga oid majburiyatlarini bo’zganlik uchun ularning javobgarligi, kooperativ faoliyatida o’z mexnatlari bilan katnashish tartibi va uning xarakteri, shuningdek o’z mexnati bilan katnashish xakidagi majburiyatlarini bo’zganlik uchun ularning (a’zolarining) javobgarligi, kooperativ daromadlari va kurgan zararlarini taksimlash tartibi, kooperativ karzlari buyicha subsidiar javobgarlikning shartlari va mikdori, kooperativ boshqaruv organlarining tarkibi va uning vakolat doirasi, karor kabul qilish tartibi, kooperativ a’zolarining barchasi yoki bir kismi ovoz berishi zarur bulgan masalalar xakida ma’lumotlar kooperativ ustavida nazarda tutilgan bulishi lozim.
