Mavzu: Bioxilmaxillik va ekosistemalar funksiyalari

Biologik xilma-xillik uni asrab-avaylashga hamma mas’ul bo‘lmog‘i kerak

So‘nggi o‘n yilliklar davomida, tabiatdan foydalanishning kuchayishi bois yurtimizdagi ko‘plab hayvon turlari antropogen ta’sir ostida qolib, ularning yashash joylari va soni qisqardi, ayrimlari esa hatto butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. Ayniqsa ov ob’ektlari sifatida amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan sut emizuvchilar va qushlarning yirik turlari, shuningdek inson tomonidan ayovsiz o‘zlashtirilayotgan, tashqi ta’sirga chidamsiz ekotizimlarning tarqalishi cheklangan.

Ma’lumki, odamzot azal-azaldan tabiatga g‘amxo‘r bo‘lishni yuksak fazilat deb bilgan. Sir emaski, yurtimiz o‘simlik va hayvonot olamining xilma-xilligi boyligimizning ajralmas qismi. Mazkur boylik bir necha ming yillik evolyutsiya davomida yuzaga kelib, ajdodlarimiz tomonidan bizga qoldirilgan ulkan merosdir.Respublika Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi atrof-muhit monitoringi va kadastri guruhi boshlig‘i Islom Hushvaqtov bilan bo‘lgan suhbatimiz ana shu meros, uning bugungi ahvoli hamda ayrim jonzotlarning Qizil kitobdan o‘rin olishi xususida bo‘ldi. O‘z navbatida yurtimiz faunasi juda qadimiy bo‘lib, u murakkab genetik rishtalar bilan bog‘langan. Bu o‘lka Turon va Turkiston endemik va avtoxton turlarining ahamiyati katta. Shuningdek, o‘tmishda bu yerga Markaziy Osiyodan, Hindi-Xitoydan, O‘rta Yer dengizi atroflaridan, Yevroosiyo cho‘llaridan kirib kelgan hayvon guruhlarining muayyan o‘rni mavjud. Hayvonot olamining yana bir qismi esa Uzoq Sharq, Kavkazorti, Yevropa va Amerikadan olib kelinib, iqlimlashtirilgan yoki tasodifan kelib qolgan turlardan iborat. Umuman olganda bugungi O‘zbekiston faunasida umurtqali hayvonlarning 677 turi (sut­emizuvchilar — 108, qushlar — 432, sudralib yuruvchilar — 58, amfibiyalar — 2 va baliqlar — 77) mavjud. Umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ziyodni tashkil etadi.So‘nggi o‘n yilliklar davomida, tabiatdan foydalanishning kuchayishi bois yurtimizdagi ko‘plab hayvon turlari antropogen ta’sir ostida qolib, ularning yashash joylari va soni qisqardi, ayrimlari esa hatto butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. Ayniqsa ov ob’ektlari sifatida amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan sut emizuvchilar va qushlarning yirik turlari, shuningdek inson tomonidan ayovsiz o‘zlashtirilayotgan, tashqi ta’sirga chidamsiz ekotizimlarning tarqalishi cheklangan. Endemik turlari esa katta xavf ostida qoldi. Jumladan, turon yo‘lbarsi, gepard, turkman quloni, Orol sulaymon balig‘i singari hayvonlar yo‘q bo‘lib ketdi. Qoplon, sirtlon, Sirdaryo va Amudaryoning kichik va katta kurak burunlari, Orol bahrisi kabi jonivorlar yo‘q bo‘lish arafasida. Ustyurt va Buxoro qo‘ylari, morxo‘r, qoraquloq, oqbosh o‘rdak, marmar churrak, yo‘rg‘a tuvaloq, oqbovur, xontog‘ to‘garakboshi, Orol mo‘ylabdori, cho‘rtansifat oqqayroq, ayrim mollyuska va hasharotlarning yo‘q bo‘lib ketish xavfi yuqori. Bularning shu holga kelib qolishiga hududlarning xo‘jalik maqsadlarida o‘zlashtirilishi, atrof-muhitning ifloslanishi, biologik resurslardan me’yorsiz foydalanilishi sabab bo‘lmoqda. — Yurtimizda noyob hayvon va qushlarni asrash, muhofazalash borasida qanday ishlar amalga oshirilyapti? — So‘nggi yillarda bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda. Respublikada tashkil etilgan oltita tog‘ (Hisor, Zomin, Kitob, Nurota, Surxon, Chotqol), uchta cho‘l-to‘qay (Qizilqum, Baday-To‘qay, Zarafshon) qo‘riqxonalari, ikkita milliy bog‘ (Zomin, Ugom-Chot­qol), to‘qqizta buyurtmaxona (Arnasoy, Dengizko‘l, Qoraqir, Qorako‘l, Qarnabcho‘l, Qo‘shrabod, Sayg‘oqli, Sarmish, Sudoche) va 2 ta tabiiy yodgorlik (Vardonze, Yozyovon)dan iborat ekologik tarmoq hayvonot olamining majburiy mahofazasiga va uning resurslaridan barqaror foydalanishga xizmat qilmoqda. Qolaversa, nafaqat respublikada, balki, butun mintaqada yagona, kamyob hayvonlarni ko‘paytirish, ularni saqlash bilan shug‘ullanuvchi «Jayron» ekomarkazi ham alohida muhofaza hududi sanaladi. Jumladan, «Kamyob hayvonlar turlarini ko‘paytirish «Jayron» ekomarkazi (Buxoro viloyati)da olib borilayotgan izlanishlar ijobiy samara bermoqda. Bu yerda ko‘paytirish salohiyati, jayron bolalarining o‘sish va rivojlanishi bo‘yicha nazorat ishlari olib borilmoqda. Sun’iy boqish maqsadida 16 ta jayroncha keltirilgan edi. Ayni vaqtda ularning rivojlanish holati yaxshiligi kuzatilmoqda. Ekomarkazda, shuningdek, Buxoro qo‘yini ko‘paytirish ishlari ham olib borilmoqda. Yovvoyi hayvonlar soni bo‘yicha o‘tkazilgan so‘nggi hisobga ko‘ra, ekomarkazda hozirda jayronlar soni 549, qulonlar — 55 va Prejivalskiy otlari — 35 tadan iborat. Hisor davlat qo‘riqxonasida esa so‘nggi 5 yil davomida alohida kamyob hayvonlar to‘dasi, ya’ni ilvirs 16 tadan 19 taga, silovsin 84 tadan 121 taga va ayiq 103 tadan 158 taga ko‘paygan. Buxoro viloyatining Peshku tumani hamda Navoiy viloyatida hozirda noyob bo‘lib Qizil kitobga kiritilgan yo‘rg‘a-tuvaloqni ko‘paytirish bo‘yicha 2 ta parvarishxona barpo etilib, ishga tushirildi. Qo‘riqxonalarda Qizil kitobga kiritilgan Buxoro bug‘usi, morxo‘r, Qizilqum arxari, ko‘k sug‘ur, turkiston silovsini singari hayvonlar, yirik yirtqich qushlar va hasharotlar muhofaza ostiga olingan. — Ayting-chi, fauna xilma-xilligini saqlashning qanday qonuniy-me’yoriy asoslari mavjud? — O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab tabiatni muhofaza qilish sohasida qonunchilik tobora takomillashib bormoqda. Bu borada bir necha qonun va qarorlar, huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Va bu holat hali ham davom etmoqda. Natijada sohadagi xalqaro hamkorlik uyg‘unlashib, jamoatchilikning ekologik muammolarga bo‘lgan e’tibori ortib bormoqda. Yildan-yilga nodavlat jamoat ekologik tashkilotlari tarmoqlari kengayyapti. Ular aholi orasida ekologik tafakkurni shakllantirish hamda yovvoyi tabiatni saqlash borasida davlat muassasalari bilan faol hamkorlik qilayotir.Hayvonlarning har bir turi — tabiatning betakror genetik jihatdan yagona, har qanday biologik hamjamoada faqat o‘ziga xos o‘ringa va uning barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan in’omdir. Shunday ekan, uni asrab-avaylamog‘imiz, kelajak avlodga meros qoldirmog‘imiz lozim.

An'anaga ko'ra, ekologlar o'lchashgan biologik xilma -xillik, turlarning sonini ham, ularning umumiyligini ham hisobga olgan holda, biosferada mavjud bo'lgan navning umumiy atamasi. Biologik xilma-xillikni tirik mavjudotlar tashkil etilishining bir qancha darajalarida baholash mumkin. Axborot nazariyasidan olingan bu baholash indekslari ekotizimlar orasidagi va ichidagi biologik xilma -xillikni aniqlashda birinchi qadam sifatida eng foydali hisoblanadi; Tabiatni muhofaza qilish bo'yicha biologlar orasida asosiy tashvish shunchaki biologik xilma-xillikni yo'qotish bo'lsa, ular kamroq foydalidir. Biroq, biologlar, turlarning xilma -xilligi nuqtai nazaridan, biologik xilma -xillikning biologik yoki texnologik jihatdan muhim elementlarini saqlab qolish uchun sa'y -harakatlarni jamlashga yordam berishi mumkinligini tan oladilar.Viktoriya ko'li cichlids (1 -rasm) misol sifatida biz bioxilma -xillikni tushunishni boshlashimiz mumkin. 1980 -yillarda tsiklidlarni o'rgangan biologlar ma'lum yashash joylari va oziqlanish strategiyalarining turli xil ixtisosliklarini ifodalovchi yuzlab chiklid turlarini kashf etdilar: suvda suzuvchi planktonni yeyish, toshlardan yosunlarni yirtib tashlash, pastdan hasharotlar lichinkalarini eyish va eyish. cichlidning boshqa turlarining tuxumlari. Viktoriya ko'li chiklidlari anning mahsulotidir moslashuvchan nurlanish. Moslashuvchan radiatsiya - bu filogenetik daraxtning ko'plab yaqin turlarga bo'linishi orqali tez (Viktoriya ko'li cichlidlari misolida uch million yildan kamroq) shoxlanishi; odatda, turlar turli xil yashash joylari va bo'shliqlarga "nurlanadi". Galapagos ispinozlari 15 turga ega oddiy moslashuvchan nurlanishga misoldir. Viktoriya ko'lining cichlidlari 500 ga yaqin turni o'z ichiga olgan ajoyib adaptiv nurlanishning namunasidir.
Biologlar ushbu kashfiyotni amalga oshirayotgan paytda, ba'zi turlar tezda yo'q bo'lib keta boshladi. Bu pasayishlarning aybdorlari Viktoriya ko'liga baliqchilik tomonidan ko'l atrofida yashovchilarni boqish uchun olib kelingan katta baliq turidir. Nil perch 1963 yilda paydo bo'lgan, lekin 1980 -yillarga qadar uning aholisi ko'payib ketguncha past darajada edi. Nil perch populyatsiyasi cichlidlarni iste'mol qilish orqali o'sib bordi, turlardan keyin turlar nuqtasiga ko'tarildi yo'q bo'lib ketish (turning yo'qolishi). Darhaqiqat, Viktoriya ko'lida 200 ga yaqin cichlid turlarining yo'q bo'lib ketishida rol o'ynagan bir qancha omillar bor edi: Nil qirg'og'i, dehqonchilik va Viktoriya ko'li bo'yidagi erlarni tozalash tufayli ko'l suvi sifatining pasayishi va baliqchilik bosimining oshishi. Olimlar hatto mavjud bo'lgan barcha turlarni katalogga kiritmaganlar - ko'plari yo'qolgan va hech qachon nomlanmagan. Xilma -xillik endi avvalgilarining soyasidir.Viktoriya ko'lining cichlidlari - bu butun Yer bo'ylab sodir bo'ladigan va inson faoliyati natijasida yuzaga keladigan zamonaviy turlarning tez yo'qolishining eskizi. Yo'qolib ketish - bu makroevolyutsiyaning tabiiy jarayoni bo'lib, yiliga 1 million turdan bittasi yo'q bo'lib ketadi. Qoldiq qoldiqlari shuni ko'rsatadiki, tarixda turlarning yo'q bo'lib ketish tezligi ancha yuqori bo'lgan beshta ommaviy qirg'in davri bo'lgan va bugungi kunda turlarning yo'qolib ketish tezligi o'sha davrdagi yo'qolib ketish davrlari bilan solishtirish mumkin. Biroq, avvalgi ommaviy qirg'inlar va biz boshdan kechirayotgan hozirgi yo'q bo'lib ketish o'rtasida katta farq bor: inson faoliyati. Xususan, uchta inson faoliyati katta ta'sir ko'rsatadi: yashash muhitini yo'q qilish, ekzotik turlarni kiritish va ortiqcha hosilni yig'ish. Kelgusi asrda turlarning yo'qolishi bashorati, geologik vaqt shkalasi bo'yicha ozgina vaqt, 10 foizdan 50 foizgacha. Bunday miqyosdagi yo'q bo'lib ketish sayyoramiz tarixida atigi besh marta sodir bo'lgan va ular har bir misolda hayot tarixini o'zgartirgan halokatli hodisalar tufayli yuzaga kelgan. Er hozir o'sha paytlarning birida.


Foydalanilgan adabyotlar:

1. 
   “Hayot faoliyati havfsizligi” M.Tojiyev, I. Nigmatov.
   
2. 
   “Gigiyena” X.Nazarov, M.Nurmuhammedova.
   

Axborot Manbai:

3. 
   www.ziyonet.com
   
4. 
   https://.org