Mavzu: biosfera haqida tushuncha. Vernadskiy ta’limoti. Nosfera

oziq va yashash joyi uchun kurash, tana shakli, o ‘lchami, kimyoviy

tarkibining xilm a-xilligi kabi xususiyatlarga ega. V.I V em adskiy Yeming

paydo b o ‘lishidan k o ‘p o ‘tm ay hayot paydo boMgan va u sayyoramizning

qiyofasini o ‘zgartiruvchi asosiy om illardan biri boMgan, deb ta ’kidlaydi

Q attiq m oddalar - Y erda hayot paydo boMishidan avval, tirik

organizm lar faoliyatiga bogMiq boMmagan holda hosil boMgan to g ‘ jinslari.

Qattiq m oddalarga m inerallar (olm os, zum rad, kvars) va to g ‘ jinslari

(granit, m arm ar) misol boMadi. Bu m oddalam ing hosil boMishi togMaming

yem irilishi, vulqonlam ing otilishi bilan bogMiq (39-rasm).

Biogen moddalar - tirik organizm lam ing faoliyati mahsulotlari yoki

ulaming organik qoldiqlaridan hosil boMgan m oddalar yigMndisi. Ularga nefit,

toshko‘mir, ohaktosh va atm osfera gazlarini misol qilish mumkin (40-rasm).

Biogen va abiogen hosil bo4uvchi moddalar - bir vaqtning o ‘zida tirik

organizm lar faoliyati va abiogen jarayonlar natijasida hosil boMadi. M asalan,

tuproq, suv havzalarining tubi (41-rasm ).

Radioaktiv moddalar - radioaktiv elem entlar va ulam ing parchalanishidan

hosil boMadigan moddalar.

Tarqoq atomlar - ayrim elem entlarning atom lari boMib, tabiatda tarqoq

holda uchraydi.

Kosmik moddalar - kelib chiqishi kosm os bilan bogMiq, biosferaga

kosm osdan kirib keladigan m oddalar: m eteoritlar, kosmik.Radioaktiv moddalar chang zarralari

misol boMadi.

Shunday qilib, «Biosfera» kelib chiqishi jihatidan qadimiy, tuzilishi

jihatdan murakkab, k o ‘p kom ponentli, o ‘z-o ‘zini boshqara oladigan,

energiyaning ulkan resurslarini to ‘playdigan va taqsim laydigan, o ‘z tarkibi

va dinam ikasini belgilaydigan sistemadir.

Biosferadagi tirik moddaning hususiyatlari va funksiyalari

Tirik m odda - qaysi sistem atik birlikka m ansubligidan q at’i nazar

biosferaning barcha tirik organizm lari yig ‘indisidir.

V.I. V em adskiyning biosfera haqidagi ta ’lim otida tirik modda tushunchasi

va tirik m oddaning biosferadagi roli to ‘g ‘risidagi g ‘oyalar asosiy o ‘rin tutadi.

Tirik m oddaning xususiyatlari. Tirik m odda notirik m oddadan farq

qilib, bir qancha o ‘ziga xos xususiyatiarga ega:

1. Tirik organizm lar harakatlanish, o ‘sish va ko'payish orqali muhitda

tez tarqalish va m uhitning yashash m um kin boTgan barcha bo'shliqlarini

egallash xususiyatiga ega. H arakatlanish orqali tirik organizm lar organik

m oddalar va energiyaning bir joydan boshqa joyga k o ‘chishini ta ’minlaydi.

V.I.Vemadskiy tirik m oddaning faol va passiv harakatini farqlaydi.

O rganizm lam ing energiya sarfi hisobiga m ustaqil harakatlanishi faol harakat

hisoblanadi. M asalan, baliqlar suv oqim iga qarshi suzadi, qushlar Yeming

tortish kuchini yengib uchadi. Tabiiy kuchlar (Yeming tortish kuchi,

gravitatsiya) ta ’sirida harakatlanish passiv harakat hisoblanadi.

2. Tirik organizm lam ing hayotiy jarayonlari, kim yoviy reaksiyalar tartibli

ravishda kechadi, reaksiyalar tezligi katta b o ‘lib, bu m azkur jarayonda

ishtirok etadigan ferm entlam ing faolligi bilan b o g ‘liq.

3. Tirik m odda evolutsion yuksalish xususiyatiga ega.

4. Tirik m odda adaptatsiya xususiyatiga ega, y a ’ni tashqi m uhit sharoitlariga yuksak darajada m oslashadi.

5. Tirik m oddada hosil boMadigan kim yoviy b o g ‘lar o ‘zida katta energiya

saqlaydi. Shuning uchun ham tirik modda quyosh energiyasini transform atsiya qiladi va o ‘zida to ‘playdi.

6. Tirik m odda m orfologik va kim yoviy xilm a-xilligi bilan ta ’riflanadi,

k o ‘payish xususiyati tufayli avlodlar alm ashinadi, y a’ni yangilanadi.

7. Tirik m odda alohida individlardan iborat, individlar populatsiyalarni,

har xil populatsiyalar esa biotsenozlarni hosil qiladi (42-rasm ).

Biosferaning biomassasi