Mavzu: Bank riski va Bank portfelini diversifikatsiya qilish Reja: Kirish

3. Bank riskini kamaytirish usullari
Qarzlarni to‘lash uchun to‘rtta potensial pul mablag‘lari manbasi mavjud:

1. 
   tijorat operatsiyalari;
   
2. 
   asosiy vositalarni sotish;
   
3. 
   yangi mablag‘ topish; 4) uchinchi tomon kafolati.
   

Pul mablag‘larining asosiy manbai, odatda, kompaniyaning tijorat operatsiyalaridan pul tushumlari hisoblanadi. Bankni to‘lamaslik riskini kamaytirishning asosiy usullaridan biri – potensial qarzdorlarni sinchiklab tanlashdir. Mijozning moliyaviy ahvolini va bankka o‘z vaqtida qarzlarini qaytarishga ishonchliligini tahlil qilish bo‘yicha ko‘plab usullar mavjud.
Amerika banklari amaliyotida “c” harfidan boshlangan so‘zlar bilan ifodalanadigan mijozlarni tanlashning “beshta “c” qoidalari” mezonlari qo‘llaniladi:

• 
  character (qarz oluvchining tabiati);
  
• 
  capacity (moliyaviy salohiyati);
  
• 
  capital (kapital, mol-mulk);
  
• 
  collateral (ta’minlash);
  
• 
  conditions (umumiy iqtisodiy shartlar).
  

Qarz oluvchining tabiati deganda uning obro‘si, javobgarlik darajasi, qarzni qaytarishga tayyor turishi va istaklari tushuniladi. Bank, birinchi navbatda, qarz oluvchining (firma yoki xususiy shaxs) o‘z majburiyatlariga o‘tmishdagi munosabati, qarzlarini qaytarishda kechikishi yoki biznesdagi mavqei qanday ekanligini aniqlashga harakat qiladi. Bank ushbu maqsadda shaxsiy intervyu, shaxsiy arxiv faylini, boshqa banklar va firmalar bilan maslahatlashuvlarni va boshqa mavjud axborotdan foydalanib, qarz oluvchining psixologik portretini olishga intiladi.
Qarz oluvchining moliyaviy imkoniyatlari uning qarzni to‘lash qobiliyati, daromadlari va xarajatlari hamda kelajakda ularni o‘zgartirish istiqbollarini diqqat bilan tahlil qilish orqali aniqlanadi.
Bank riskini kamaytirish yo‘llari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  Bank bo‘limi Banklarni ajratish va qaytarish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni muntazam ravishda tizimlashi va umumlashtirishi kerak. Berilgan Banklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan Banklar hajmiga ko‘ra, Bank olgan mijozlar (shaxslar, davlat organlari, korxonalar, boshqa banklar va boshqalar) bo‘yicha tasniflanishi kerak;
  
• 
  bank umuman iste’molchilarining Bank tarixini, shu jumladan, potensial mijozlarning Bank tarixini (ya’ni, mijozning qayerda va qanday Bank olganligi va ularni qanday qaytarib berganligi) o‘rganishlari kerak. Hozircha O‘zbekistonda ko‘pchilik mijozlar o‘z Bank tarixiga ega emas. Bundan tashqari, odatda, mijozning Bankni qaytarish imkoniyati, agar u bank bo‘lsa – uning balansi; ishlab chiqarish rejalari va texnik darajasi, agar u korxona va hokazo bo‘lsa – rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish orqali;
  
• 
  bankda Bank berish to‘g‘risida aniq ko‘rsatmalar bo‘lishi kerak (kimlarga Bank berilishi va qancha muddatga berilishi);
  
• 
  Bank berish uchun aniq vakolatlar belgilanishi kerak, bank xodimining darajasi qanchalik baland bo‘lsa, u imzolaydigan Bank miqdori shunchalik ko‘p bo‘lishi kerak;
  
• 
  Bankni ta’minlashning turli xil usullari mavjud, masalan, mijoz garov sifatida biron narsani beradi va agar u qarzni qaytarmasa, bank garov egasiga aylanadi;
  
• 
  katta miqdordagi va tahlikali Banklarni berishda bir nechta banklar birlashadi va birgalikda ushbu Bankni beradi;
  
• 
  Bank qaytarilmasligini sug‘urtalaydigan sug‘urta kompaniyalari mavjud (lekin Bankni qaytarmaslik sug‘urta qilinmaydi – bu bankning riski deb hisoblaydigan nuqtayi nazarlar mavjud);
  
• 
  Banklarni berish bo‘yicha tashqi cheklovlar mavjud (masalan, Markaziy bank tomonidan belgilangan); aytaylik, bitta mijozga juda katta miqdorda Bank berishga yo‘l qo‘yilmaydi.
  

Banklarning qaytarilmasligi bilan bog‘liq zararlar har qanday bank faoliyatining muqarrar mahsulidir. Ular butunlay yo‘q qilinishi mumkin emas, lekin ularni kamaytirish mumkin. Amerika tijorat banklarida muammoli Banklarning sabablarini aniqlashga yordam beradigan tizim mavjud bo‘lib, ularning paydo bo‘lishini oldindan aytish mumkin. Ushbu tizimga ko‘ra, bankka bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan omillar shubhali Banklarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Birinchisi, Bank jarayoniga bog‘liq barcha jihatlarni o‘z ichiga oladi, ya’ni, Bank arizalariga munosib yondashish, Bank hujjatlari va boshqalar. Mustaqil omillar – qarzdorning o‘ziga xos nomaqbul iqtisodiy sharoitda qolishi, tabiiy ofatlar.
Amerika tijorat banklari tomonidan muammoli Banklarni tahlil qilish, Bank arizalarini tahlil qilish va uning bajarilish bosqichlarining o‘zida istiqbolini belgilashga katta e’tibor qaratilmoqda.
Banklash va sarmoyalashning xilma-xilligi kapitalning eng daromadli joylashuv mezonini topish zaruriyatini talab qiladi. Buni quyidagicha talqin qilish mumkin: bizda ikkita reklama mavjud. Bitta bank har chorakda hisoblash sharti bilan yiliga 15,5 %, boshqasi esa oyiga hisoblash sharti bilan 15,2 % taklif qiladi. Qaysi biri yaxshi? Ushbu va shunga o‘xshash savollarga javob berish uchun yordamchi tushuncha – samarali foiz stavkasi joriy qilinadi.
Agar R asosiy omonatga yil davomida m marta murakkab foiz hisoblansa, unda r yillik foiz stavkasi bir yildan keyin kutilayotgan R_t omonat quyidagini tashkil qiladi:
𝑅 = 𝑅(1 + (3.4.1)
Samarali yillik foiz stavkasi r_s ushbu holatdan aniqlanadi:
(3.4.2)
ya’ni bu yiliga bir marta hisoblanadigan foiz bo‘lib yiliga m marta hisoblanadigan murakkab foiz bilan bir xil natijani beradi. Tenglamaning o‘ng tomonlarini tenglashtirish,
nihoyat topamiz:
𝑟 (3.4.3)
r_s samarali stavkasidan farqli o‘laroq, m marta hisoblanadigan r dastlabki stavka nominal deb ataladi. Endi biz taklifga javob berishga tayyormiz, qaysi taklif yanada foydali bo‘ladi: har chorakda 15,5 % yoki oyiga 15,2 %. Birinchi holda r = 15,5; m = 4.
Demak, olingan formuladan foydalanib (3.4.1), topamiz: r_s = 16,4244%.
Ikkinchi holatda r = 15,2; m = 12.
O‘sha formulaga asosan r_s = 16,3049%.
Shunday qilib, har chorakda 15,5 % har oyda 15,2 % dan ko‘proq yillik daromad keltiradi.
(3.4.4 formula shu formuladan keltirilib
chiqarilgan) formula quyidagi foydali qo‘llanilishga ega: ma’lum bir Bank summasi uchun qaytariladigan to‘lovlarni hisoblash. Eng sodda misol – bir narsa sotib olish uchun bankdan Bankni qarzni muntazam bir-biriga teng ravishda qaytarish sharti bilan olish.
Agar zayom shartlari bo‘yicha qarzdor qarzni muddat oxirida bir martalik to‘lov shaklida to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladigan bo‘lsa, unda buni ta’minlash choralarini ko‘rib qo‘yishi kerak. Katta hajmdagi qarzdorlikda odatiy chora sifatida qarzdorning navbatdagi badalidan foizlar hisoblanadigan qarz to‘lash fondini (masalan, maxsus bank hisobvarag‘i) yaratishdir. Shunday qilib, qarzdor qarzni qaytarish uchun doimiy ravishda investitsiya qilish imkoniyatiga ega. Shubhasiz, jamg‘armaning miqdori, qarzning oxiriga kelib fondda to‘plangan foizlar bilan birga, uning miqdoriga teng bo‘lishi kerak. Badallar vaqt bo‘yicha doimiy yoki o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Muayyan zayom shartlaridan kelib chiqqan holda favqulodda to‘lovlar hajmini va ularni tashkil etuvchi elementlarini aniqlash vazifasi qo‘yiladi.
Bank risklarini kafolatlash mexanizmining faoliyat yuritishi moliyaviy tizimning barcha elementlariga taalluqli bo‘lib, korporativ va davlat moliyasida muhim o‘rin tutadi. Asosiy kompaniyalar, odatda, sho‘ba bo‘linmalarining qarz majburiyatlarini kafolatlaydi. Tijorat banklari va sug‘urta kompaniyalari an’anaviy akBankivlardan boshlab va foiz stavkalari va valuta svoplari bilan yakunlangan turli xil moliyaviy instrumentlar uchun pullik kafolatlarni taklif etadilar.
Yirik kafolatli muassasalar sifatida, qoidaga ko‘ra, hukumat va davlat tuzilmalari amal qiladi. Hatto AQShda xususiy sektorga cheklangan davlat aralashuvi falsafasi hukmronlik qiladigan bo‘lsa ham, federal va mahalliy hukumatlar keng moliyaviy kafolatlar taqdim etadi. Ular orasida iqtisodiy jihatdan ham, siyosiy jihatdan ham eng muhimi bank depozitlarini sug‘urtalash hisoblanadi. Biroq, boshqa holatlarda ham kafolatlar keng qo‘llaniladi. Korxona sektorida hukumat kichik biznes subyektlarining qarzlarini kafolatlaydi, ayrim hollarda bu juda katta korxonalar uchun ham amalga oshiriladi.
Shu bilan birga, kafolatlar mexanizmi aniq kafolatlarning bunday ro‘yxatida qabul qilinishidan-da keng tarqalgan. Har bir Bank operatsiyasi tuzilganida, uning ishtirokchilari ushbu bitimning yopiq kafolatini taqdim etadi.
Buni tekshirish uchun, rasmiy va amaliy nuqtayi nazardan amalga oshiriladigan asosiy o‘xshashlikni ko‘rib chiqamiz.
𝑀𝑢𝑎𝑚𝑚𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡 + 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡𝑛𝑖 𝑞𝑎𝑦𝑡𝑎𝑟𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑎𝑓𝑜𝑙𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟𝑖 = = 𝑟𝑖𝑠𝑘𝑑𝑎𝑛 ℎ𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡
𝑀𝑢𝑎𝑚𝑚𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡 =
= 𝑟𝑖𝑠𝑘𝑑𝑎𝑛 ℎ𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡 − 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡𝑛𝑖 𝑞𝑎𝑦𝑡𝑎𝑟𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑎𝑓𝑜𝑙𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟𝑖
Shunday qilib, Amerikada Banklar (AQSh dollari) AQSh hukumatidan boshqasiga beriladigan bo‘lsa, Bankorlar ko‘rinmas tarzda ushbu Banklarning kafolatlarini ham sotishadi. Buning asosida Bank operatsiyalarini amalga oshirish turli funksional munosabatlardan tashkil topgan ikkita bitimdan iborat: tavakkalsiz Bankni taqdim etish va Bankor tomonidan unga qaytarilmaslik riskini qabul qilish. Ushbu masalani batafsil ko‘rib chiqish uchun Bank faoliyatini ikki bosqichga ajratish maqsadga muvofiqdir: (1) kafolat olish va (2) qarz olish. Faraz qilaylik, kafolatchi va Bankorni ikki xil shaxs deb hisoblang. Birinchi bosqichda qarz oluvchi kafolatchidan 10 sh.b. ga Bankni qaytarish kafolatini sotib oladi. Ikkinchi bosqichda qarz oluvchi ushbu kafolatni Bankorga taqdim etadi va 100 sh.b. miqdorida yiliga 10% tavakkalsiz foiz stavkasi bo‘yicha Bank oladi. Qarz oluvchi natijada bir yildan keyin 110 sh.b. qilib qaytarib berish majburiyati evaziga sof 100 sh.b. - 10 sh.b. = 90 sh.b.ni oladi. Shak-shubhasiz, ko‘pincha qarz beruvchi va kafolatchi sifatida bitta shaxs, masalan, tijorat banki chiqadi va qarzdor oddiygina 90 sh.b. ni 110 sh.b. qilib qaytarib berish majburiyati bilan bankdan oladi. Bunday holdagi zayom bo‘yicha berilgan foiz stavkasi 22,22 % ni tashkil etadi va quyidagicha aniqlanadi: (110 sh.b. - 90 sh.b.) / 90 sh.b. Ushbu taklif qilingan stavka o‘zida ham tavakkalsiz foiz stavkasini, ham kafolat uchun to‘lovni aks ettiradi. Ikki xil harakatlar mavjudligiga ishonch hosil qilish uchun, tavakkalli qarz egasi uchinchi tomondan 10 sh.b. ga kafolat sotib olishi mumkinligiga e’tibor qarating. Bu holda qarz beruvchining jami sarmoyasi 90 sh.b. + 10 sh.b. = 100 sh.b. ga teng., kafolatlangan to‘lov esa 110 sh.b. ga teng bo‘ladi. Shunday qilib, aslida, har qanday Bankni sotib olish tavakkalsiz Bank olish va ayni paytda ushbu Bankni qaytarib berish kafolatini taqdim etish bilan tengdir. Aslida, Bankor tavakkalsiz Bank ajratib, shu bilan bir qatorda uning hajmini qarzni qaytarib berishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan kafolatlar miqdoriga kamaytiradi. Kafolat va tavakkalsiz Bankning nisbati sezilarli darajada farq qilishi mumkin.
Kafolatlar nafaqat zayomlar, balki boshqa moliyaviy bitimlar tuzishda ham mavjud. Masalan, svop shartnomalari tuzilganda tomonlarning majburiyatlarini bajarish kafolati ko‘pincha moliyaviy vositachi sifatida faoliyat yurituvchi uchinchi taraf tomonidan ta’minlanadi. Agar bunday kafolatlar berilmasa, har bir tomon majburiyatlarning bajarilishi uchun haqiqiy kafolatni ta’minlaydi. Moliyaviy faoliyatga ixtisoslashmagan firmalar bunday shartnomalarni tobora kengaytirmoqdalar, ularning ish boshqaruvchilari ular bilan bog‘liq bo‘lgan bevosita va yopiq kafolatlarni samarali boshqarish usullarini yaxshiroq tushunishlari kerak bo‘ladi.
Bunday kafolatlarning boshqaruvini tahlil qilish uchun, optsion narxlash nazariyasidan foydalanish mumkin. Kafolatlar «put» optsioniga o‘xshash. Kafolat beruvchi (kafil) agar uning emitenti buni bajara olmasa, moliyaviy instrumentda nazarda tutilgan moliyaviy to‘lovni amalga oshirishi kerak. Kafilga yetkazilgan zarar kafolatlangan shartnoma majburiyatlari va qarzning ta’minoti yoki garovi sifatida qo‘yilgan aktivlarini sotishdan olingan daromadlar o‘rtasidagi farqqa tengdir. Bu farq taqchillik (defitsit) deb ataladi. Odatda qarzdorning to‘lovga layoqatsizligini musbat taqchillik ko‘rsatib turadi.
Misol uchun, qaysidir alohida kafolatlar berishdan olingan daromadni ko‘rib chiqamiz. Agar V aktivlarini qamrab olgan garov qiymati nazarda tutilgan kafolatlangan majburiyatlar bo‘yicha E to‘lovlardan yuqori bo‘lsa, kafil bu farqni o‘zida qoldiradi va o‘zining mablag‘idan hech narsa to‘lamaydi. Biroq, agar aktivlar qiymati majburiyat yuzasidan to‘lanadigan to‘lovlardan kam bo‘lsa, kafil E - V orasidagi farqni to‘lab berishi lozim. Kafil tomonidan olinadigan maksimal daromad zararni to‘lagunga qadar yoki kafolat muddatining oxiriga qadar olinadigan qo‘yilgan mukofot qo‘shuv mukofotga hisoblangan foizlarga teng. Ushbu maksimal daromad Bank oluvchining to‘lovga layoqatsizligi oqibatidagi taqchillik yoki yo‘qotish tufayli kamayadi. Kafolatchining maksimal yo‘qotishi majburiyatlari bo‘yicha to‘lovning qiymatiga teng bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, kafil daromadini aniqlaydigan funksiya R - max (0, E - V) shaklini oladi, bu yerda R – uning sarmoyasidan olinadigan mukofot va foizlar.

4.