Mavzu: baliqlarning bioekologik xususiyatlari I kirish betlar II asosiy qism 6-24 betlar

Nafas olish organlari – 
boshqa barcha baliqlarda ham bo’ladigan jabra 
yaproqlari ektodermadan yuzaga kelgan bo’lib jabra to’siqlarining oldingi to’rtta 
jabra yoyining oldingi va keyingi tomonida va til osti yoyining keyingi tomoniga 
qator o’rnashgan. Har qaysi tomonida hammasi bo’lib to’rtta butun jabra va bitta 
yarim til osti jabrasi bor. 
Qon aylanish sistemasi – 
akulaning yuragi to’rt bo’limdan: 
1)
venoz sinus 
2)
yurak bo’lmasi 
3)
yurak qorinchasi 
4)
arterial konusdan 
Arterial konusdan qorin oartasi boshlanadi, qorin oartasi chap va o’ng 
tomonga tarmoqlar chiqaradi, bu tarmoqlar har tomondan qon olib keluvchi beshta 
jabra arteriyalariga bo’linadi. Venoz sistema dum venasidan boshlanadi, dum 
venasi bir juft, keyingi kordinal venaga bo’linadi.Toayli baliqlar 
kopulyativ
organlarining yordami bilan ichki urulanishi va sariqlik moddasiga boy bo’lgan 
kam miqdorda yirik tuxum qo’yishi va bolasini tirik tuishi bilan boshqa barcha 
baliqlardan katta farq qiladi. Shu munosabat bilan siydik-tanosil organlari yuqori 
tuzilgan suyakli baliqlarda bo’lmaydigan birlamchi chiqarish yo’llari ya’ni 
myullerov
va 
volfov
kanallari kuchli taraqqiy etganligi bilan xarakterlidir. 
Urochisining tuxumdoni toq bo’ladi. 
Juft tuxum yo’llari (Mollerov kanali) uzun yo’llardan iborat. Tuxum 
yo’llarining pastidagi ancha kengaydigan qismi bachadon (uterus) deb ataladi. 
Siydik-tanosil sistemasi ikkiga ajralgan. 

---

35 
Akula urochisining mezonefrosdan iborat bo’lgan buyraklari ikkita 
cho’zinchoq tana shaklida bo’lib, umrtqa poonasining butun yon tomonida butun 
gavdani boshidan oxirigacha davom etadi. Eramizdan bir yarim mlyard yilcha 
muqaddam eng sodda shaklda paydo bo‘lgan va uzoq davrlar mobaynida 
murakkab takomillanish jarayonlari asosida rivojlanib, hozirgi davrda yer 
planetasining deyarli hamma qismini egallagan hayvonlar dunyosi nihoyatda 
xilma-xildir. 
Hozirgi zamon biologiya faniga asos solgan CH.Darvin evolyusion 
ta’limotining vujudga kelishi (1859 y.) ilmiy materialistik zoologiya fanining 
rivojlanishiga sabab bо‘ldi. Chunki bu ta’limot “hayvon va о‘simliklarning 
turlarini bir-birlari bilan bog‘lanmagan holda yakka-yakka xudo tomonidan 
yaratilganligi haqidagi dunyo-qarashlarga qattiq zarba berdi va biologiyani tо‘liq 
ilmiy asosga qо‘ydi”.XIX asrning ikkinchi yarmi ilmiy materialistik zoologiyaning 
rivojlanish davri bо‘ldi. 
Hayvonlarning tuzilishi va individ (embrion) rivojlanishini Morfologiya
fani tekshiradi.Morfologiya о‘z navbatida anatomiya, gistologiya, sitologiya, 
embriologiya, qiyosiy anatomiya, qiyosiy embriologiya, molekulyar biologiya 
kabi qator fanlarga ajraladi.
Sistematika – hayvonot dunyosining sistematik takson guruhlari va ularning о‘zaro 
qarindoshlik munosabatlarini о‘rganadi. 
Filogeniya – har bir guruh vakillari о‘rtasidagi о‘zaro о‘xshashliklarni, 
embrion taraqqiyoti hamda ularning qadimgi (paleontologik) avlodlarning tuzilish 
hususiyatlari asosida turlarning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi masalasini 
о‘rganadi. 
Paleozoologiya - hayvonlarning toshga aylangan qadimgi qazilma avlodlari 
va ular bilan hozirgi guruhlar о‘rtasidagi qarindoshlik (filogenetik) munosabatlarni 
о‘rganish bilan shug‘ullanadi. 

---

36 
Ekologiya - hayvon organizmlarini, ular yashab turgan organik muhit 
(о‘simlik va boshqa hayvon turlari) va noorganik muhit о‘rtasidagi munosabatlar, 
moslanishini о‘rganadi.
Odamzod hayotining dastlabki rivojlanishi, hayvonot dunyosi bilan 
mustahkam bog‘langan holda borgan. Turli arxeologik qazilmalar odamzodning 
rivojlanishi va hayotida turli xil hayvonlar katta o‘rin tutganligidan dalolat beradi. 
Odamzod ibtidoiy rivojlanish davrlarida turli xil umurtqasizlar, baliqlar va sut 
emizuvchi hayvonlarni ovlab hayot kechirgan bo‘lsa, keyinchalik ba’zi sut 
emizuvchi hayvonlarni o‘ziga o‘rgatib, xonakilashtira borgan. 
F. Engelsning ko‘rsatishicha mazkur hodisa, ya’ni hayvonot mahsuloti 
(go‘sht, hayvon oqsili)dan foydalanish insonning shakllanishida ahamiyatga ega 
bo‘lgan. Shuning uchun ham qadimgi davr odamlarida bir qancha hayvonlarning 
tuzilishi, hayoti hatto ularning o‘zaro munosabatlari va xulq-atvori to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar to‘plana borganligi aniqlangan. 
Zoologiya qisqacha ifoda etganda, hayvonlar tо‘g‘risidagi fandir, aslida esa 
u hayvonlar dunyosining xilma-xilligi, tuzilishi, hayoti, sistematik guruhlari о‘zaro 
qarindoshlik munosabatlari va kelib chiqishi (filogeniyasi) hamda geografik 
tarqalishi tо‘g‘risidagi fandir. (grekcha, Zoo - “hayvon”, Logos – “fan”). 
Eramizdan bir mlyard yilcha muqaddam eng sodda shaklda paydo bо‘lgan 
va uzoq davrlar mobaynida murakkab takomillanish jarayonlari asosida rivojlanib, 
hozirgi davrda yer planetasining deyarli hamma qismini egallagan hayvonlar 
dunyosi nihoyatda xilma-xildir.

---

37 
Kuzatish ,solishtirish eksperiment ,matematik satistika metdodlari bacha zoologiya 
fanlari uchun umumiy metodlar hisoblanadi.Kuzatish orqali hayvonlarning o’sishi 
,rivojlanishi , ko’payishi ,tashqi muhit bilan va o’zaro munosabatlarni o’rganadi. 
Bu metod orqali hayvonlarningoziqlanishi, rivojlanishi,bolalashi ,nasli to’g’risida 
g’amho’rligi ,yil yoki sutka davomida ular hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni 
tushunib olish mumkin. 
Solishtirish metodi bitta tur invididlari ,har xil turlar yoki sistematik 
guruhlarga mansub turlarning tuzilishi ,ko’payishi ,rivojlanishi, hayot kechirishi va 
boshqa hususiyatlarini taqqoslashdan iborat .Bu metod –hayvonlarning yashash 
muhitiga moslanishi ,o’zaro qarindoshlik munosabatlarining xususiyatlarini 
o’rganadi. 
Ekspirement yoki tajriba metodi sun’iy vaziyat yaratish orqali hayvonlar 
uchun xos bo’lgan xususiyatlarini chuqurroq ochib brishdan iborat.Ekspirement 
ikki xil –sifat va o’lchov ekspirementidan iborat iborat.Sifat ekspirement nazariy 
ko’rsatilgan biroro voqealikni hayvonlar hayotida sodir bo’lishi yoki bo’lmasligini 
aniqlash maqsadida o’tkaziladi. O’lchov ekspirement esa hayvonlar uchun hos 
bo’lgab birorta belgi yoki hususiyatni miqdoriy jihatdan tavsiflashdan iborat 
Matematik statistikadan esa ekspirement solishtirish yoki kuzatish 
natijalarini umumlashtirish va tahlil qilishda foydalaniladi. 
Zoologiya sohasidagi ilmiy ma’lumotlar oganik olamning kelib chiqishi va tarixiy 
rivojlanishi tushunib olishda hamda tabiatga nisbatan ilmiy materialistic 
dunyoqarashning shakllanishida katta ahamiyatga ega .Zoologiya to’plangan ilmiy 
dalillar organic olamning tarixiy rivojlanishi tog’risidagi Ch.Darvin evolutsion 
ta’limotining asosini tashkil etadi .Odam ham uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish 
natijasida hayvonot dunyosida keliv chiqqan, evolutsion taraqqiyotning eng yuqori 
pog’onasiga ko’tarilgan ongli mavjudod hisoblanadi. 
Buyraklarni qorin tomoni buylab bittadan siydik yo’li (Volfov kanali 
o’tadi)