Mavzu: Ashtarxoniylar sulolasi davrida boshqaruv tartibi

Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligini quyidagicha aks ettirish mumkin.

№	Hukmdor nomi	Hukmronlik yillari
1.	Boqi Muhammad	1601 — 1606-yy.
2.	Vali Muhammad	1606 —1611-yy.
3.	Imomqulixon	1611 —1642-yy.
4.	Nodir Muhammadxon	1642 —1645-yy.
5.	Abdulazizxon	1645 —1681-yy.
6.	ubxonqulixon	1681 —1702-yy.
7.	Ubaydullaxon	1702 —1711-yy.
8.	Abulfayzxon	1712 —1747-yy.

Ashtarxoniylar (yoki Joniylar) sulolasi kelgan. Oliy hokimiyatni 150 yildan ortiq (1601—1756- yy.) davr mobaynida egallagan ashtarxoniylar davrida markaziy davlat hokimiyati zaiflashdi, ma'muriy hudud qisqardi. Markaziy hokimiyat mamlakatdagi vaziyatni nazorat qilmagani sababli XVII asr boshlaridayoq Xurosonning katta qismi qo‘ldan ketdi. Ma'muriy hudud parchalanib, Xorazmda mustaqil Xiva xonligi tashkil topdi; XVIII asr boshida esa, shi- moliy chegaralarda Qo‘qon xonligiga asos solindi. Umuman, ashtarxoniylar davri yagona markaziy hokimiyatning kichik davlatlarga bo‘linishidagi ziddiyatli davr sifatida tarixda iz qoldirdi.
Bu davrga oid quyidagi tarixiy manbalar mavjud:

1. 
   Mahmud ibn Vali «Bahr ul asror fi manoqib ul-ahyor» (Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi).
   
2. 
   Mir Muhammad amin Buxoriy «Ubaydullonoma».
   
3. 
   Muhammad Yusuf Munshi «Tarixi Muqimxoniy».
   
4. 
   Xo‘ja amandar Termiziy «Dastur al-Muluk».
   
5. 
   Abulg‘oziy Bahodirxon « hajarayi turk».
   
6. 
   Muhammad Amin Buxoriy «Muhit ut-tavorix».
   
7. 
   Muhammad Vafo Karmanagiy «Tuhfat ul-xoniy».
   
8. 
   Abdurahmon Tole' «Tarixi Abulfayzxon».
   

Bu sulola vakillaridan, ayniqsa, Nodir Muhammad, Abdulazizxon va ubxonqulixon davrida mamlakatda siyosiy vaziyat izdan chiqdi, mahalliy kurashlar avj oldi. Bu kurashlarda hokimiyatning asosiy tayanchi din peshvolari edi. hu sababli bu davrda yer maydonlari ommaviy ravishda diniy mahkamalar va yirik ulamolar ixtiyoriga o‘ta boshladi. Mamlakatda kuchaygan diniy mutaassiblik dunyoviy taraqqiyotni bo‘g‘ar, davlat va jamiyat taraqqiyotiga to‘sqinlik qilar edi. ubxonqulixon davrida xivaliklar tomoni- dan Zarafshon va Qashqadaryo vohasiga uyushtirilgan talonchilik urushlari natijasida vayronagarchiliklar bo‘lib, xalqning iqtisodiy hayoti yomonlashdi.Soliqlar oshirilib, 7-yillik soliqlar birdaniga yig‘ib olina boshlandi.
XVIII asr boshlariga kelib Ashtarxoniylar davlati inqirozi yanada kuchaydi. Ubaydullaxon davrida markaziy hokimiyatni kuchaytirishga, mamlakatdagi boshboshdoqliklarni tugatishga ha
1708-yilda Ubaydullaxon o‘tkazgan pul islohoti siyosiy-iqtisodiy vaziyatni chigallashtirdi.
Ubaydullaxon o‘limidan so‘ng taxtga o‘tirgan Abulfayzxon davrida siyosiy parokandalik avj oldi, buning oqibatida Abulfayzxon saroy fitnasi orqali o‘ldirildi. Hokimiyatni Muhammad Rahim mang‘it egalladi. Garchand taxtga Abulfayzxondan so‘ng Abulmo‘min (1747—1751), Ubaydullaxon II (1751—1754), herg‘ozixon (1754—1756) Buxoro taxtiga rasman o‘tqazilsa-da, amalda davlat boshqaruvi butunlay Muhammad Rahim mang‘it qo‘lida bo‘lgan. Bu holat 1756-yil dekabrida Buxoroda hokimiyat tepasiga yangi sulola — mang‘itlar hukmronligining kelishiga asosiy sabab edi.Ashtarxoniylar davlat tizimi o‘z tuzilishi va mohiyatiga ko‘ra hayboniylar hokimiyati kabi edi.Markaziy boshqaruv, asosan, xon saroyidagi amaldorlar qo‘lida bo‘lib, eng katta mavqe egasi otaliq bo‘lgan.Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo‘ysunish, belgilangan yillik soliqlarni to‘plab, xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko‘ra harbiy yurishlarda o‘z qo‘shinlari bilan qatnashishidan iborat edi, xolos.
Viloyat hokimlari ham o‘z boshqaruv tizimiga va harbiy kuchlariga ega edi.Ashtarxoniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari — xojalar va diniy mansab egalari — shayx ul-islom, qozi kalon, sadr va boshqalarning ahamiyati katta bo‘lgan. Davlat boshqaruvida Jo‘ybor xojalarining mavqeyi ham bu davrda yuqori bo‘lib, asosiy diniy mansabdorlar ular orasidan tayinlangan.Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligining avvalgi hududi keskin qisqardi. XVII asr boshlarida xonlikka bo‘ysunuvchi 6 ta viloyat (Buxoro,Samarqand, agaraj, O‘ratepa, hahrisabz, G‘uzor) mavjud edi. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Hisor, Toshkent, Turkiston, Farg‘ona, Balx viloyatlari qayta bo‘ysundirildi.
Ammo bu paytda Hirot, Xorazm butunlay Buxoro xonligi tarkibidan chiqib ketgan edi. Viloyatlar, o‘z navbatida, tumanlarga, qasabalarga, qishloqlarga bo‘lingan edi.Ashtarxoniy davrida ijtimoiy tabaqalar shayboniylar davridagi kabi nomlangan bo‘lsada, ularning mavqeyida o‘zgarishlar yuz bergan. Rasman oliy tabaqa hisoblangan xon va yirik saroy amaldorlari ko‘p hollarda, harbiy- ma'muriy mansabdorlar, viloyat hokimlari fikri bilan hisoblanishiga majbur bo‘lib, bu esa ularning ijtimoiy ahvolini deyarli tenglashtirib qo‘yardi.Bu davrda Jo‘ybor xojalari avlodlarining mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq to‘lovchi tabaqa — raiyat ahvoli og‘irlashib bordi. Ijtimoiy tabaqaning eng pastida turgan qullarning, ayniqsa, saroy xizmatchisi qullarining mavqeyi oshib, xonning va yirik amaldorlarning qullariga, ba'zi hollarda amaldorlik ham tayin etildi (Muhammad Vafo Karmanagiy «Tuhfat ul-xoniy»). Xonlarning shaxsiy qo‘riqchilari ham qullardan iborat edi.Ashtarxoniylar davrida o‘zaro urushlar nihoyatda ko‘p bo‘lganiga qaramay, harbiy sohada biror marta islohot olib borilmagan. Zamonaviy qurollarhisoblangan zambaraklar, miltiqlar bilan qo‘shinning ta'minlanishi yomon ahvolda edi. Qo‘shin tarkibiga urush paytlari oddiy fuqarolar ham jalb etilgan, uyushgan markaziy harbiy qo‘mondonlik bo‘lmagan. Faqat Imomqulixon davridagina qo‘shinning jangovar qobiliyati birmuncha oshirildi.Ashtarxoniylar davri iqtisodiyoti inqirozli ahvoli bilan alohida ajralib turadi. Qishloq xo‘jaligi o‘zaro urushlar natijasida rivojlanmadi. Yerga egalik quyidagi mulkchilik shakllariga ega edi:

1. 
   Mulki sultoniy — xon va xon xonadonining shaxsiy boyligi.
   
2. 
   uyurg‘ol, iqto', tanho — harbiy-ma'muriy amaldorlar mulki.
   
3. 
   Vaqf yerlari — diniy amaldorlar mulki.
   

Chorvachilik ashtarxoniylar davrida qishloq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i hisoblangan. Hunarmandchilik shahar va qishloqlarda rivojlana boshlagan. To‘qimachilik (ip yigirish, gazlama tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish), kulolchilik, metall yoki yog‘och ishlovi, o‘ymakorlik rivojlangan.
Bu davrda tashqi savdo aloqalari ham rivojlandi. Xususan, Rossiyaning Astraxan, Orenburg, ibirdagi shaharlariga, Hindiston, Eron, Koshg‘ar, Turkiya bozorlariga mahsulotlar olib borilgan. Bundan tashqari Rossiyaga Osiyo va harq mamlakatlari tovarlarini olib borishda ham O‘rta Osiyo savdogarlari katta rol o‘ynar edi.Ashtarxoniylar davrida soliqlar davlat xazinasini boyitishning yagona usuli hisoblangan. oliqlar soni va miqdori haddan ziyod edi. Masalan,ayubxonqulixon davrida bir yilda 7 yillik soliq yig‘ib olinishi to‘g‘risida farmon qabul qilingan. Bu esa aholi turmush darajasining o‘ta yomon- lashuviga olib kelgan. Asosiy soliq to‘lovchilar — raiyat (dehqonlar, hunarmand, savdogar va chorvador) hisoblangan.Bu sulola davrida diniy amaldorlarning mamlakat boshqaruvidagi yuqori nufuzi diniy aqidaparastlikka, milliy tengsizlikni kuchayishi, ijtimoiy fikr va dunyoviy fanlar taraqqiyotining bo‘g‘ilishiga sabab bo‘ldi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Ashtarxoniylar davri (1601—1756-yy.) Mova- rounnahrda o‘zaro siyosiy kelishmovchiliklar, markaziy hokimiyatning zaiflashib borishi bilan xarakterlansa-da, madaniyatning ayrim sohalari, tarixnavislik, adabiyotdagi siljishlar bilan iz qoldirdi. O‘zbek davlatchiligi tarixi davlat boshqaruvi tizimida muhim saboq beradigan bu xonlik davri o‘zining butun faoliyati davomida yetarli xulosalar chiqarib olishimizga imkon beradi.
Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o‘z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig‘i – Xon ixtiyori bilan hal qilinardi. Devonbegi xondan keyingi shaxs bo‘lgan.
Ashtarxoniylar davrida saroy qutvoli davlat lavozimi joriy etilib, u davlat mablag‘i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlan barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan. Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo‘linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Eng yuqori davlat lavozimlariga qudratli o‘zbek qabilalarining boshliqlari tayinlangan. Bu esa mazkur qabilalarning xonlikdagi mavqeyini yanada kuchaytirgan. Harbiy sohada doimiy qo‘shin, markaziy harbiy qo‘mondonlikning yo‘qligi, qo‘shinning zamonaviy qurolyarog‘lar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonligining harbiy jihatdan o‘ta zaiflashuviga olib kelgan.