Мавзу: Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тадбирларини амалга оширишда буджетдан

Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalarini klassifikatsiyasi

12

 

 

  

 

Davlat  maqsadli  jamg‘armalarini  tuzish,  jamg‘arma  mablag‘larini 

shakllantirish  va  ulardan  foydalanish  tartibi  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasi tomonidan belgilanadi.  

Davlat  moliyasi  tarkibidagi  davlat  byudjeti,  davlatning  maqsadli 

jamg‘armalari, davlat krediti va korxonalar moliyasi ajratib ko‘rsatiladi. Davlat 

                                                 

12

 T.S.Malikov, D.R.Vahobov Moliya: chizmalarda (o’quv qo’llanma) Toshkent. iqtisod-moliya – 2010

 

 

 

Davlatning byudjetdan tashqari jamg‘armalarini o‘zlarining 

iqtisodiy mazmuni va tashkil etish zaruriyatiga ko‘ra ikkita 

katta guruhga bo‘lish mumkin 

 

Ijtimoiy xususiyat kasb etuvchi 

jamg‘armalar 

Iqtisodiy xususiyat kasb 

etuvchi jamg‘armalar 

Bularning 

tarkibiga 

Pensiya 

jamg‘armasi, Bandlikni qo‘llab-

quvvatlash  Davlat  jamg‘armasi, 

Maktab  ta’limi  jamg‘armasi, 

Majburiy  tibbiyot  sug‘urtasi 

jamg‘armasi,Aholini 

ijtimoiy 

qo‘llab-quvvatlash  jamg‘armasi 

va boshqalar kiradi 

Bularning 

tarkibiga 

Respublika 

Yo‘l 

jamg‘armasi,  Taraqqiyot  va 

tiklanish  zaxira  jamg‘armasi 

va boshqalardan iborat 

---

17 

 

byudjeti davlat moliyasining eng yirik bo‘g‘ini bo‘lib, unda soliq tushumlarining 

asosiy  qismi  jamlanadi  va  bu  tizim  orqali  davlat  siyosatining  eng  muhim 

yo‘nalishlarini  moliya  bilan  ta’minlash  amalga  oshiriladi.  Ushbu  tuzilmaga 

kiruvchi  davlatning  maqsadli  jamg‘armalari  ko‘p  mamlakatlar  amaliyotida 

ularning asosiy vazifasi ijtimoiy vazifalarni (mehnatga yaroqsizlarni ta’minlash, 

ishsizlarga  yordam  ko‘rsatish,  hayotiy  muhim  xarajatlar  yo‘nalishlarini  moliya 

bilan ta’minlash) hal etishdan iborat.  

Davlatning  ijtimoiy  siyosati  deganda  aholining  hayot  kechirish  darajasini 

shakllantirish,  inson  kapitalini  qayta  yaratish,  ijtimoiy  xizmatlar  ko‘rsatish, 

ijtimoiy  infratuzilmalarni barpo  etish, ularning bir  maromda  faoliyat  yuritishini 

ta’minlash sohasida davlat tomonidan olib borilayotgan ichki siyosat yo‘nalishi 

nazarda tutiladi. Fuqarolarning asosiy insoniy huquqlari davlat ijtimoiy siyosati 

orqali  ro‘yobga  chiqariladi.  Bunda  davlat  turli  ijtimoiy  dasturlar  ishlab  chiqish 

va  amalga  oshirish,  moliyalashtirish  normalarini  belgilash,  ijtimoiy-iqtisodiy 

andozalar, qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar qabul qilish kabi vositalardan 

keng foydalanadi.  

Respublikamizda ijtimoiy  muammolarni hal  etish uchun davlat tomonidan 

kuchli  ijtimoiy  siyosat  yuritilishi  taqozo  etiladi.  Ijtimoiy  siyosatning  ahamiyati 

shundaki, bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida aholining mehnat qobiliyatini 

yo‘qotgan yoki ba’zi sabablarga ko‘ra ishlab, daromad topish imkoniyatiga ega 

bo‘lmagan  qatlamlari  ijtimoiy  himoya  qilish  tizimi  orqali  qamrab  olinadi. 

Masalan,  mamlakatda  kuchli  va  samarali  pensiya  tizimining  shakllantirilishi 

vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy muammolarni bartaraf qilish imkonini 

beradi.  Mamlakatimizda  mustaqillik  qaror  topganidan  keyingi  yillarda 

fuqarolarni  ijtimoiy  himoyalash,  ularning  jamiyatdagi  mavqeini  yanada 

mustahkamlashga  yo‘naltirilgan  muayyan  ishlarning  huquqiy    poydevori  barpo 

etiladi.  “  Har  kim  qariganda,  mehnatga  yaroqsiz  bo‘lib  qolganida,  shuningdek, 

boquvchisidan judo bo‘lganida hamda qonunda ko‘zda tutilgan boshqa hollarda 

---

18 

 

ijtimoiy  ta’minot  olishga  haqli” 

13

,  degan  qoidaga  muvofiq  qonunlarimizda 

fuqarolarimizni hilma-hil shakldagi  ijtimoiy himoyalash kafolatlab qo‘yildi.  

“Hozirgi  kunda  ijtimoiy  sohalarni  rivojlantirishga  byudjetdan  tashqari 

manbalardan  mablag‘larning  jalb  etilishi  O‘zbekistonda  bozor  iqtisodiyotiga 

o‘tish  zaruriyati  tufayli  kelib  chiqmagan,  balki  u  umumjahon  tajribalariga 

asoslanadi.  Shu  munosabat  bilan  davlat  bozor  talablari  asosida,  ijtimoiy 

sohalarni  moliyalashtirish  jarayonida  mazkur  sohaga  resurslar  qo‘yish 

mas’uliyatini    o‘z  zimmasida  saqlagan  holda,  ijtimoiy  sohalarni 

moliyalashtirishda sheriklikka intiladi”

14

.      

Moliyaviy siyosatning asosiy yo‘nalishi moliyaviy resurslardan foydalanish 

samaradorligini  oshirish,  moliya  tizimi  sohalari  o‘rtasida  qayta  taqsimlash  va 

bosh 

yo‘nalishga 

ega 

bo‘lgan 

ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlantirishni 

barqarorlashtirish 

maqsadida 

davlat 

ixtiyoridagi 

moliya 

resurslarini 

markazlashtirishdan  iborat.  Respublikamizda  aholining  har  qanday  qatlamini 

turli  shakldagi  ijtimoiy  himoya  bilan  ta’minlashda,  davlatning  ijtimoiy  siyosat 

olib borishida hamda ijtimoiy dasturlarni ro‘yobga chiqarishda doimo  muayyan 

miqdordagi pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish taqozo etiladi.  

Aholini ijtimoiy himoyalashning samarali tizimi himoyaga bevosita muhtoj 

fuqarolar  toifasigagina  emas,  balki  iqtisodiyotni  eng  yuqori  darajada 

rivojlantirish,  jamiyatning  mehnatga  yaroqli  har  bir  a’zosining    mehnatini    

rag‘batlantirish ,  u ishlab  pul    topishni    istaydigan va topa oladigan sharoit 

yaratishga 

ham 

mo‘ljallangan.  Ya’ni,  barcha  islohotlarning-iqtisodiy, 

demokratik,  siyosiy  islohotlarning  asl  maqsadi-insonga  munosib  turmush  va 

faoliyat  sharoitlarini  vujudga  keltirishdan  iboratdir.  Bu  vazifalarning  ijobiy  hal 

etilishi aynan davlat maqsadli jamg‘armalari rivojiga va taraqqiyotiga bog‘liq. 

O‘zbekiston  Respublikasining  aholini  ijtimoiy  himoya  qilish  sohasidagi 

davlat  siyosatiga  ko‘ra  aholining  mehnatga  qobiliyatsiz  tabaqalarini,  aniq 

                                                 

13

 

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent. O’zbekiston. 1992. 39-modda. 

14

  Qosimova  G.  A.  Aholini  ijtimoiy  himoyalash  tizimi:  holati.  Tarkibi  va  isloh  etish  yo’nalishlari.  Ilmiy  ishlar 

to’plami. Toshkent. 2007. №1. -38b.

 

---

19 

 

sabablarga  ko‘ra  mehnat  faoliyati  yurita  olmaydigan,  belgilangan  miqdordan 

kam daromad oladigan fuqarolarni qo‘llab-quvvatlashga oid chora-tadbirlarning 

yaxlit  tizimi  yaratildi,  bu  esa  eng  muhim  ehtiyojlarni  ta’minlashda  ijtimoiy 

yordam yo‘nalishlari bilan bog‘liq bo‘ladi.  

Davlat  byudjeti  tarkibidagi  maqsadli  ijtimoiy  jamg‘armalarga  O‘zbekiston 

Respublikasining 

Pensiya 

jamg‘armasi  va  Ish  bilan  ta’minlashga 

ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi kiradi. 

Ma’lumki, aholining kam ta’minlangan qatlamlaridan biri pensionerlardir. 

Pensiya  ta’minotining  ijtimoiy  nuqtai  nazardan  muhimligi  uning  xozirgi  kunda 

respublikamiz  fuqarolarining  iqtisodiy  manfaatlariga  bevosita  bog‘liqligi  bilan 

belgilanadi. 

Ijtimoiy  kafolatlarni  moliyalashtirish  va  ziddiyatlarni  hal  qilishda  hamda 

iqtisodiy muammolarni bartaraf etishda Pensiya jamg‘armasi muhim ahamiyatga 

ega.  Ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyoti,  eng  avvalo,  inson  manfaatlarini 

ko‘zlaydi.  Butun  islohotlar  jarayonida  respublikamizda  aholining  ijtimoiy 

muhofazasi  va  uni  qo‘llab-quvvatlash,  inson  huquqlari  va  erkinliklarining 

qonunchilik  hamda  huquqiy  asoslarini  shakllantirish  hamda  amalga  oshirish 

masalalariga  juda  katta  ahamiyat  berildi.  Davlat  pensiya  ta’minotining 

moliyaviy  muammolari  esa  ko‘p  jihatdan  Respublikamizning  Pensiya  fondi 

taraqqiyotiga bog‘liq. 

Pensiya  tizimi  kasallik,  keksalik,  baxtsiz  hodisa  tufayli  mehnat  qilish 

qobiliyatini yo‘qotish holatlarini oldini olishga qaratilgan ijtimoiy himoyadir. 

O‘zbekiston Respublikasida aholining yuqori turmush darajasini ta’minlash 

va  kuchli  ijtimoiy  siyosatni  amalga  oshirishga  asoslangan  demokratik  jamiyat 

qurish  kabi  maqsadli  vazifa  qo‘yilar  ekan,  bunda  davlatning  maqsadli 

jamg‘armalaridan    Pensiya  fondining  hozirgi  faoliyati  holatini  hamda 

istiqboldagi  rivojlanishi  va  taraqqiyotining  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga 

olishimiz talab etiladi. Pensiya tizimining asosiy vazifasi inson ehtiyojini hamda 

uning  keksalik  chog‘ida  himoyalanishga  bo‘lgan  talabini  qondirishdir  degan 

xulosa chiqarish imkonini beradi. Ish haqi jamiyatning ko‘pchilik a’zolari uchun 

---

20 

 

asosiy  tirikchilik  manbaiga  aylanishi  bilan  ijtimoiy  himoyasizlikning  alohida 

turi, ya’ni ish haqidan mahrum bo‘lish tufayli moddiy ta’minlanmaganlik xavfi 

vujudga keladi.  Bu ijtimoiy  xavf-xatar ommaviy  bo‘ladi,  asosan  ijtimoiy  shart-

sharoitlar  bilan  belgilanadigan  va  alohida  kishiga  bog‘liq  bo‘lmagan  ijtimoiy 

xarakter kasb etadi. 

Pensiya ta’minoti tizimi oldida uchta muhim maqsad turadi: 



  fuqarolarni keksayganda qashshoqlikdan himoyalash; 



  mehnat faoliyati tugashi bilan pensiyaga chiqish oldidan to‘-lanadigan ish 

haqiga  mutanosib  tarzda  belgilangan  muayyan  miq-dordagi  kafolatlangan 

daromadni ta’minlash; 



  kelajakda pensiya tizimi orqali fuqaroni turmush darajasini yaxshilashdan 

iborat. 

     Respublikamizda  pensiya  ta’minoti  tizimidagi  boshqaruv  tuzilmasini 

takomillashtirish,  davlat  ijtimoiy  sug‘urtasi  bo‘yicha  majburiy  badallar  to‘liq 

yig‘ilishini  ko‘paytirish,  amaldagi  boshqaruv  tuzilmalarini  qisqartirish  hamda 

pensiyalar  va  nafaqalar  to‘plashga  yo‘naltiriladigan  mablag‘lardan  foydalanish 

samaradorligini  oshirish  maqsadida  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining 444-sonli «O‘zbekiston Respublikasi Pensiya ta’minoti tizimini 

takomillashtirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi  Qarori  qabul  qilindi.  Mazkur 

Qarorga  muvofiq,  2001  yil  1yanvardan  O‘zbekiston  Respublikasi      Ijtimoiy   

ta’minot    vazirligi        huzuridagi      Pensiya  jamg‘armasi  O‘zbekiston 

Respublikasining  byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‘armasiga  aylantirildi. 

Byudjetdan  tashqari  pensiya  fondining  daromadlari  va  xarajatlari  har  yili 

jamlangan byudjetning tarkibiga kiritildi. 

     O‘zbekiston 

Respublikasi 

Moliya 

vazirligi 

va 

Davlat 

Coliq 

qo‘mitasining  byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‘armasiga  mablag‘  to‘plash  va 

mablag‘  to‘liq  tushishi  ustidan  nazorat  qilish  funktsiyasi  O‘zbekiston 

Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasiga yuklatildi. 

     O‘zbekiston  Respublikasining  1998  yil  1-maydagi  “Aholini  ish  bilan 

ta’minlash  to‘g‘risida”gi  qonunida  aholining  ish  bilan  ta’minlash  sohasidagi 

---

21 

 

davlat  siyosatini  amalga  oshirish  chora-tadbirlarini  moliyalashtirish  va  mehnat 

organlarining  samarali  faoliyat  ko‘rsatishi  uchun  “Ish  bilan  ta’minlashga 

ko‘maklashuvchi” davlat jamg‘armasi ko‘rsatilgan. 

O‘zbekiston  Respublikasining  ish  bilan  ta’minlashga  ko‘maklashuvchi 

davlat  jamg‘armasi  aholining  bandlik  davlat  siyosatini  amalga  oshirish  bilan 

bog‘liq  tadbirlarni  moliyalashtirish  uchun  tashkil  qilingan.  Bu  jamg‘armani 

tashkil  etish  zaruriyati,  mamlakatimizda  ishsizlarning  yuzaga  kelishi  bilan 

izohlanadi,  tadbirkorlikni  rivojlantirish  orqali  bandlikni  qo‘llab-quvvatlashga 

ko‘maklashadi. 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

Ish 

bilan 

ta’minlashga 

ko‘maklashuvchi  davlat  jamg‘armasi  aholini  ish  bilan  ta’minlash  sohasidagi 

davlat  siyosatini  amalga  oshirish  hamda  shahar  (tuman)  Bandlikka 

ko‘maklashish  markazlari  samarali  faoliyat  ko‘rsatishida  mablag‘  bilan 

ta’minlash  uchun  O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  va  aholini  ijtimoiy 

muhofaza qilish vazirligi tarkibida tashkil etilgan. 

     O‘zbekistonning 

ijtimoiy 

siyosatida 

ham, 

aholini 

ijtimoiy 

himoyalashning  muhim  sharti  sifatida  ham  ish  bilan  bandlik  va  ishsizlikdan 

himoyalash  siyosatini  davlat  byudjetidan  moliyalashtirish  dunyodagi  ko‘pgina 

rivojlangan  mamlakatlarning  boy  tajribasiga  asoslangan.  Ammo  bu  tajribalarni 

ko‘pchiligi  O‘zbekistonning  ijtimoiy  siyosatining  chora-tadbirlariga  mos  holda 

takomillashtirilmoqda.  

     Ish bilan bandlikning to‘rt jihatini hisobga olish kerak bo‘ladi: 



 ish  bilan  bandlik  insonning  konstitutsiyada  belgilab  berilgan  eng  muhim 

huquqi – mehnat huquqi bilan mustahkam bog‘liqligidir; 



 ish  bilan  bandlik  hozirgi  kunda  mehnat  faolligini  oshirish,  mehnatga 

qobiliyatli  fuqarolar  va  ularning  oilalarini  turmush  darajasini  oshirishning  eng 

muhim kafolatidir; 



  har  kimning  va  jamiyat  farovonligining  negizi  bo‘lgan  yuqori  unumli 

mehnatni shakllantirilishidir; 



 Mehnat faoliyati insonni o‘zgartirishi, uning kasbiy imkoniyatlarini ochib 

berishi va ko‘paytirishi hamda shaxsning rivojlanishini rag‘batlantirilishidir.   

---

22 

 

O‘zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgach,  jamiyatning  ijtimoiy, 

iqtisodiy  va  madaniy  rivojining  hamma  jabhalarini,  shu  jumladan,  ta’lim 

tizimini isloh qilish sharoitida odimlamokda. Chunki, chuqur islohotlarni amalga 

oshirish,  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish,  birinchi  navbatda,  kadrlar  potentsialiga, 

ularning kasb tayyorgarligiga bog‘lik. Bu esa butun ta’lim tizimini tubdan isloh 

qilishni taqozo etadi.                                                                                                       

            

                                                                                                              4-rasm