Mаvzu: Амir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri ma`naviyati

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
Tarix fakulteti
Milliy g`oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’lim yo`nalishi
3-kurs 32-guruh talabasi
Mahmudov Jonibek ning
AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR MA’NAVIYATI
mavzusida tayyorlagan



Qarshi – 2014 y.
Mаvzu: Амir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvri ma`naviyati.


Rеjа:
Kirish

1. 
   Аmir Tеmur bаrpо etgаn mаrkаzlаshgаn dаvlаt vа mаdаniy ma`naviy hаyot.
   
2. 
   Tеmur dаvridа ilm-fаn, аdаbiyot vа sаn`аt, mе`mоriy qurilishlаr hаmdа mаmlаkаt оbоdоnchilik ishlаrining yo’lgа qo’yilishi.
   
3. 
   Tеmuriylаr dаvridа diniy vа dunyoviy ilmlаr rivоji.
   
4. 
   Tеmur vа tеmuriylаr dаvri mаdаniyatining Mаrkаziy Оsiyo vа jahоn xаlqlаri mаdаniy ma`naviy tаrаqqiyotidаgi tutgаn o’rni.
   

Xulosa

Kirish
XIV asrning oxiridan boshlab nafaqat Sharqda, balki G`arbiy Yevropa mamlakatlarida ham ijtiomiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotda yuksalish jarayoni ro`y bera boshladi. O`rta Sharq mamlakatlaridagi ijtimoiy-madaniy taraqqiyotda Amir Temurning markazlashgan davlatni barpo etishi muhim rol o`ynagan bo`lsa, Yevropaning ko`pgina mamlakatlarida cherkov va dinga qarshi kurash boshlagan ilg`or fikr egalari - gumanistlarning say‘-harakatlari moddiy ishlab chiqarish jarayonidagi ijobiy o`zgarishlarda muhim rol o`ynadi. Agar ijtimoiy-madaniy taraqqiyot jarayoniga chuqurroq kirib borilsa, ikkala mintaqa xalqlarining milliy o`zligini anglay boshlaganligi, milliy g`urur, milliy ong va tafakkurning shakllana boshlaganligi madaniy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo`lganligini ko`rish mumkin. Ikkinchi tomondan marifatga intilgan o`z davri hukmdorlarining madaniy hayotning turli sohalari rivoji uchun imkoniyatlarni yaratib berganligi, o`z atrofiga o`sha davrning buyuk siymolarini to`plaganligi va ularni har tomonlama qo`llab-quvvatlaganligi ham madaniy taraqqiyotga samarali ta‘sir ko`rsatgan.
Bu davr fani va san‘atida inson, uning taqdiri, orzu-umidlari, intilishlari, xalqlarvarlik, ahloqning yaxshilik va baxt, adolat va burch kabi tamoyillari masalasi markaziy o`rinni egallagan.
Agar O`rta Osiyo madaniy taraqqiyotiga nazar tashlansa, madaniy-tarixiy jarayonda O`rta Sharqda markazlashgan qudratli davlatni barpo etgan Amir Temurning roli beqiyos katta bo`lganligini anglab yetish mumkin. Amir Temur va temuriyzodalar Sharqning, ayniqsa, IX-XII asrlar musulmon madaniyati an‘analarini davom ettirdilar.
Bu davr madaniy hayotining ko`zga tashlanib turadigan asosiy hususiyatlaridan yana biri - islom dinining jamiyat ma‘naviy hayotiga sezilarli ta‘sir ko`rsata boshlaganligidir. Mug`ullar davrida parokandalikka uchragan madaniy-maishiy hayot yana o`zining azaliy o`zaniga tushib oladi. Shariat qonunlari yana o`zining ijtimoiy-madaniy hayotdagi mavqeini tiklaydi. Islomning keng ko`lamda yoyilgan diniy-falsafiy oqimi hisoblangan tasavvuf ta‘limoti ham jamiyat ma‘naviy hayotidan mustahkam o`rin egallaydi.
1. Ma‘lumki ilk Uyg`onish davri, ya‘ni IX-XII asrlar Muvaraunnaxr va Xurosonda gurkirab yashnagan madaniy hayot Mug`ul bosqinchilari tomonidan yakson qilindi. Madaniy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan shaharlar, obod qishloqlar, yam-yashil bog`lar xarobaga aylantirildi. Ilm-fan maskanlari, ma‘naviyat va ma‘rifat uchoqlari hisoblangan madrasalar, rasadxonalar, kutubxonalar yo`q qilinib, ularda avaylab asralayotgan nodir asarlar va qo`lyozmalar yondirildi yoki tashib ketildi. Ilm-fan, san‘at, adabiyot va me‘morchilik taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan buyuk tafakkur egalari o`ldirildi yoki quvg`in ostiga olindi.
Lekin xalqning milliy tafakkuri va e‘tiqodining kuchliligi milliy uyg`onish va o`zligini anglab yetish ijtimoiy qonuniyatga aylangan bosqinchi xalqning tili, diniy e‘tiqodlari, maslagi, mafkurasi va hayot tarzining yerli xalq tomonidan qabul qilinishi an‘anasini buzadi. Ilk uyg`onish davrida shakllanib ulgurgan, taraqqiy etgan ma‘naviyat va madaniyat bosqinchi xalq maslagini qabul qilishi qonuniyatini buzadi. Yerli xalq manaviyatning mustahkamligi sabab, mug`ul bosqinchilar yerli xalq e‘tiqodini, tili va hayot tarzini qabul qilishga majbur bo`ladilar.
Mug`ul bosqinchilariga qarshi mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar o`z samarasini beradi, ya‘ni istilochilar davlat boshqaruvining zaiflashuviga va kuchli Temur davlatining vujudga kelishiga olib keladi.
Hokimiyat tepasiga kelgan Amir Temur mug`ul bosqinchilari mayda bulaklarga bo`lib tashlangan feodalliklarni birlashtirib markazlashgan qudratli Temur imperiyasini vujudga keltiradi.
Amir Temur o`z tasarrufidagi mamlakatlarning mavjud boyliklarini ishga solib, o`z imperiyasini iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalgan qudratli davlatga aylantiradi. Mamlakat ichida birlik va barqarorlikni o`rnatish, tinchlik va osoyishtalikni ta‘minlash uchun ko`plab chora tadbirlarni amalga oshiradi. Xalqning diniy e‘tiqodini mustahkamlash maqsadida xalq ishonchini qozongan ruhoniylar, tasavvufning yirik vakillari obro`sini yana baland olib chiqadi.
Siyosiy boshqaruvning markazlashgan shaklini kuchaytirish maqsadida esa Samarqandga eng mu‘tabar kishilarni: siyosatdonlar, falsafiy tafakkur egalari, fiqhshunoslar, ilohiyotshunoslar, olimlar, san’atkorlar, me‘morlar va boshqalarni to`playdi. Mamlakatning ichki va tashqi siyosatini yurgizishda eng buyuk kuch hisoblangan xalqqa suyanadi, uning hohish irodasini e‘tibordan chetda qoldirmaydi. Har bir ishga adolat bilan yondoshadi.
Muntazam ravishda fozil kishilar - olimlar, ulamolarning yig`ilishlarini chaqirib turadi. Bu yig`inlarda mamlakatni, fuqarolarni boshqarish, mamlakat madaniy hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan bunyodkorlik ishlari va boshqa muammolar hal qilingan. Turli joylardan yig`ilgan mu‘tabar kishilar bilan maslahatlashib, nafaqat Movarounnaxr, balki Oltin O`rda, Oq O`rda, Xuroson va Eron, Iroq va Turkiya, Hindiston va mag`rib mamlakatlari moddiy va ma‘naviy hayotining eng dolzarb muammolarini muhokama qilib hal qilgan.
O`z mamlakatini iqtisodiy va madaniy jihatdan mustahkamlashda dehqonchilikka alohida e‘tibor beradi. Ko`priklar, rabotlar, sardobalar, madrasalar, shifoxonalar va yo`llarning qurilishiga ko`plab mablag`lar sarflaydi. Savdo-sotiq ishlarining mutadilligi uchun savdo karvonlarining xavfsizligini ta‘minlaydi. Bular haqida Amir Temurning o`zi shunday deb yozadi: ,,Xarob bo`lib yotgan yerlar egasiz bo`lsa, holisa (daromab va yer ishlari bilan shug`ullanuvchi hay‘at) tarafidan obod qilinsin. Agar egasi bo`lsa-yu (lekin) obod qilishga qurbi yetmasa, unga turli asboblar va kerakli narsalar berilsin, toki o`z yerini obod qilib olsin. Yana amr qildimki, xarob bo`lib yotgan yerlarda korizlar qursinlar, buzilgan ko`priklarni tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga ko`priklar qursinlar, yo`l ustidagi har manzilgohga rabotlar qursinlar.”
2.Amir Temur ilk Uyg`onish davri ilm va san‘atparvar hukmdorlari ananalarini davom ettirib, matematika, geometriya, astronomiya, tarix, falsafa kabi fanlarning hamda she’riyat, musiqa va me’morchilikning rivojlanishiga katta imkoniyatlar yaratib berdi. U o`zining har bir safari chog`ida olimlarni, tarixchilarni, munajjimlarni, san‘atkorlarni, hattotlarni o`zi bilan olib yurgan.
Amir Temur ilm ahllarini o`z homiyligiga oladi, ularni yetarli maosh bilan ta‘minlaydi. Samarqand shahriga ilm-fan, adabiyot va san‘at ahllarini yig`adi, uni o`sha davrning iqtisodiy-madaniy jihatdan yuksalgan markaziga aylantiradi. Shu boisdan ham Amir Temur davrida turli fan sohalari: tibbiyot, matematika, geografiya, astronomiya, tarix, mantiq, falsafa fanlari rivojlanadi. Temur saroyida o`z davrining Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshi, Mavlono Abdulla Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono Nug`moniddin Xorazmiy, Xo`ja Afzal, Mavlono Alouddin Koshiy, Sa‘diddin Taftazoniy, Mir Sayyid Sharif Jurjoniy kabi mashhur olimlar to`plangan edi.