Mavzu: Al-Hakim at-Termiziy majmuasi

Muqaddima. Bu qismda muallif «valoyat maqomi» tushunchasidan iztirobga tushgan kishilarga javob yozgan.
Birshchi fasl: Haqqulloh valiyligi.
Ikkinchi fasl: Xudoning da'vati va bandaning ijobati.
Uchinchi fasl: Haqqulloh valiyligi va valiyulloh.
To‘rtinchi fasl: Ruhoniy savollar. Bu faslda muallif 157 ta savolga (bundan 34 tasi bevosita valoyat masalasiga, qolgani esa Qur'on tafsiri, Hadislar va diniy masalalarga doir) javob beradi. Ibn al-Arabiy «Javob ul-mustaqim» va «Al-Futuhot al-Makkiyya» kitoblarida ehtimol al-Hakim at-Termiziyning «Xatm ul-avliyo» kitobining matnidan xabardor bo‘lmagan holda, o‘zining irfoniy maktabi nuqtai-nazaridan bu 157 savolga (152-153 savollar bundan mustasno) javob yozgan. Al-Hakim at-Termiziy «Xatm ul-avliyo» kitobining turli fasllarida bu savollarning qariyb barchasiga javob topgan.
Beshinchi fasl: Avliyo va nabiylik ilmi.
Oltinchi fasl: Valiyulloh.
Yettinchi fasl: Valoyat va avliyolikning o‘nta xususiyati.
Sakkizinchi fasl: Hotam ul-avliyo va hotam ul-anbiyo.
To‘qqizinchi fasl: Nubuvvat va valoyat.
O'ninchi fasl: Avliyo alomati.
O'n birinchi fasl: Shaytoniy xavotirlar va nasxi ilohiy.
Un ikkinchi fasl: Muqarriblar (Ahl ul-qurba).
Un uchinchi fasl: Hotam ul-avliyo.
Un to‘rtinchi fasl: Bashorat.
Un beshinchi fasl: Qur'on va ruh.
Un oltinchi fasl: Mo‘‘minlar va avliyo.
O'n yettinchi fasl: Valoyat va nubuvvat o‘rtasidagi ahd-paymon.
O'n sakkizinchi fasl: Avliyo ahvolini inkor etuvchilar.
O'n to‘qqizinchi fasl: Valoyat, saodat, muhabbat.
Yigirmanchi fasl: Valiy va guvoh.
Yigirma birinchi fasl: Valiy va ilohiy asror.
Yigirma ikkinchi fasl: Hidoyat etilgan va tanlangan insonlar.
Yigirma uchinchi fasl: Jazaba va zamon.
Yigirma to‘rtinchi fasl: Majzub.
Yigirma beshinchi fasl: Hotam ul-avliyo va xatm ul-valoyat ma'nosi.
Yigirma oltinchi fasl: Soxta avliyo.
Yigirma yettinchi fasl: Xayr davlati va sharr (yomonlik) davlati.
Yigirma sakkizinchi fasl: Dindorlar.
Yigirma to‘qqizinchi fasl: Amallar va darajalar.
Bu kitob valoyat masalasini birinchi marotaba mukammal bir nazariya va ajoyib maqolalar turkumi shaklida tasavvufga taqdim etishi bilan alohida ahamiyatga molik. U, aytish mumkinki, tasavvuf tarixida «hakimiy»lar deb atalmish bir guruh mashhur so‘fiylar, xususan, Termiz va Balx atrofida shakllangan tasavvuf ahli uchun ma'naviy vasiyatnoma yoxud ta'lim dasturi sifatida xizmat qilgan. Bu asarning ovozasi o‘sha davr islom olamiga, Misru Tunisdan, Eronu Movarounnahrgacha, Halabu Shomdan Kichik Osiyogacha yetgan edi[17].
Yuqorida zikr etilgan asarlar al-Hakim at-Ter-miziyning bizgacha yetib kelgan asarlarining mavjud qo‘lyozmalari hisoblanadi. Lekin allomaning nomlari tarixiy, yoinki bibliografik tarzda saqlanib qol-gan, lekin bizgacha yetib kelmagan asarlari ham borki, ular haqida ba'zi ma'lumotlarni keltirish maqsadga muvofiqdir. Al-Hakim at-Termiziyning hozirgi dav-rimizgacha yetib kelmagan deb hisoblangan muhim asar-laridan biri «Xatm ul-avliyo» asari haqida yuqorida zikr qildik. Bu asar islom olamining taniqli fay-lasufi va mutasavvufi, alloma Muhyiddin ibn al-Arabiy (1165-1240) davrigacha yetib kelgan bo‘lib, ushbu asar haqida to‘liq tasavvur beradi. Chunonchi, Ibn al-Arabiyning qalamiga mansub «Al-Futuhot al-Mak-kiyya» («Makka fathlari») nomli kitobidagi bir yuzu ellik besh savolga al-Hakim at-Termiziyning maz-kur asariga tayangan holda javoblar berilgan. Shunin-gdek, Ibn al-Arabiy «Sharh ul-masoil ar-ruhoniyya allatiy suila a'nho al-Hakim at-Termiziy» («Al-Hakim at-Termiziydan so‘ralgan ruhiy masalalarning sharhi») nomli maxsus asar ham yaratgan[18].
Shuningdek, Ibn al-Arabiy bir yuzu ellik uch savolga javobni o‘zida mujassam qilgan boshqa bir asar ham yaratgan. Mazkur asarning nusxasi Misr Arab Respublikasining al-Iskandariyya shahridagi «Maktabat al-baladiyya» kutubxonasida (3467 j raqami ostida) saqlanadi. Bu xabarlardan ma'lum bo‘layotirki, buyuk alloma Ibn al-Arabiy termizlik donishmand al-Hakim at-Termiziyning asarlari va ta'limotiga alohida e'tibor bilan qaragan va uning o‘ziga xos boy ilmiy-ma'naviy merosining keyingi avlodlarga yetib kelishida beqiyos ishlarni amalga oshirgan. Ayni vaqtda al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelmagan boshqa ayrim asarlariga o‘sha davrda yozilgan ba'zi sharhlarning mavjudligi haqidagi ma'lumotlar allomaning hayoti va ilmiy-ma'naviy merosini o‘rganuvchilar uchun g‘oyatda muhimligi shubhasizdir[19].
Al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelmay yo‘qolib ketgan asarlaridan biri uning «Kitob ul-o‘‘lum» («Ilmlar haqidagi kitob») bo‘lishi kerak. Al-Hakim at-Termiziyning e'tiqodiy fikr-mulohazalari ayniqsa uning bilish («al-ma'rifa») nazariyasiga oid qarashlarini anglashimizda alloma asarining ahamiyati beqiyos bo‘lishi kerak edi. Chunonchi, bu haqda al-Hakim at-Termiziy o‘zining «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» nomli asarida (15-bet) zikr qilgan. Ayni shu «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» nomli asarida al-Hakim at-Termiziy bizgacha yetib kelmagan boshqa bir asari - «Kitob ud-du'ot va sidqihum va ahvolihum» («Islomga da'vat qiluvchilar, ular sidqidilligi va ahvollari haqida kitob») haqida ham ba'zi ma'lumotlarni keltirgan. Shuningdek, o‘zining «al-Masoil al-maknuna» nomli asarida bizgacha yetib kelmagan tasniflaridan «Kitob ul-Irodat» («Marg‘ub ishlar haqida kitob»), «Adab un-nafs» nomli mashhur asarida «Sifat al-qulub va ahvoliho» («Qalblar xususiyati va ular holatlari») nomli asari haqida zikr qilib o‘tgan.
XI asrda yashab o‘tgan tasavvuf ilmining yirik namoyandalaridan biri Abul Hasan al-Hujviriy (u 1072 yoki 1076 yilda vafot etgan)ning fikricha, al-Hakim at-Termiziyning yana quyidagi asarlari bizgacha yetib kelmagan:
1. «Odob ul-muriydiyn» («Muridlar odobi»).
2. «Kitob ut-Tavhiyd» («Ollohning yagonaligi haqidagi kitob»).
3. «Azob ul-qabr» («Kabr azobi»).
4. «At-Tafsir» («Qur'on tafsiri»).
5. «Kitob ul-Nahj» («Yo‘l-yo‘riqlar kitobi»).
6. «Kitob ul-mashoyix av at-tabaqot as-sufiyya» («Mashoyixlar yoinki sufiylar tabaqalari haqidagi kitob»).
Al-Hakim at-Termiziyning o‘zi ham «Javob kitob Usmon ibn Sa'iyd min ar-Ray» nomli asarida «Kitob ul-mashoyix» risolasi haqida «Kitob siyar al-avliyo» («Avliyolar siyratlari haqida kitob») nomi bilan eslatib o‘tgan. Mazkur asarlar al-Hakim at-Termiziyning bizga ma'lum bo‘lgan ilmiy-ma'naviy merosini tashkil qiladi. Mana shu boy va rang-barang mazmundagi merosga zohiran nazar tashlashning o‘ziyoq, al-Hakim at-Termiziy ilmiy-ma'naviy ummonining g‘oyatda cheksizligi, uning tafakkur olamining keng qamrovli va benihoya chuqurligidan dalolat beradi. Ayni vaqtda, masalaning murakkabligi shundaki, al-Hakim at-Termiziyning o‘zini ham, uning asarlarini ham alloma yashagan davrdagi biron-bir ilmiy faoliyat bilan bog‘liq holda yoki qiyosiy tadqiq qilish orqali baholay olmaymiz. Binobarin, uning xilma-xil mavzularda yozilgan asarlarining umumiy yo‘nalishini ham, ularga asos bo‘lgan manbalarni aniqlashda ham muayyan qiyinchiliklar tug‘ilishi tabiiydir.
Al-Hakim at-Termiziy asarlarining ta'lif etilish yillari haqida ham aynan shu muammoga duch kelamiz. Chunonchi, muallif ham, uning haqida yozgan olimlar ham alloma asarlarining yozilgan yillarini ko‘rsatmaganlar. Shu bilan birga alloma ijodini o‘rganish jarayonida bu borada ham ba'zi taxminlarni qilish mumkin. Jumladan, al-Hakim at-Termiziy yozgan dastlabki asari «Navodir ul-usul fi ma'rifat axbor Rasul» asari bo‘lsa kerak. Mavzularining xilma-xilligi, ko‘tarilgan masalalar adadining ko‘pligi, hajmining ulkanligiga qaramasdan bu asarida muallif boshqa birorta asarini tilga ham olmagan, birortasiga ishorat ham qilmagan. Vaholanki, muallif aksar asarlarida «Navodir ul-usul»ga ishorat qilganki, demak, o‘sha asarlar undan keyin yozilgan.
Al-Hakim at-Termiziy asarlaridan alloma umrining oxirlarida yozilgan tasniflari jumlasiga «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» va «Kitob ul-furuq» kabilarni ham kiritish mumkin. Chunonchi, ushbu asarlarda muallifning boshqa bir qancha asarlari haqida ma'lumotlar keltiriladi. Al-Hakim at-Termiziy asarlarining mazmun-mohiyatiga binoan ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin. Bir turkum asarlari alloma tomonidan ilm toliblariga o‘qilgan ma'ruzalar, matnlar shaklida bo‘lsa, boshqa bir turkum risolalarni alloma turli-tuman munosabatlarga bag‘ishlab, yoinki undan savol tarzida so‘ralgan masalalarga javob, o‘ziga bildirilgan e'tirozlarga raddiya, yohud biron murakkab, chigal masalaning bayoni yoinki do‘stu-birodarlariga yo‘llangan maktublar tashkil qilgan. Shu boisdan ham bu turkumga kirgan risolalar al-Hakim at-Termiziyning butun umri davomidagi ilmiy-ijodiy faoliyatining o‘sishi bilan tadrijiy ravishda, bosqichma-bosqich takomillashib borgan deyish mumkin. Uning asarlari mazmuni va xususiyatlariga qarab ularni alloma yashagan davrdagi ilm-fanning biror sohasiga mansub etish ham qiyin. Binobarin, uning asarlarini to‘lig‘icha na tasavvufiy asarlar jumlasiga, yoinki na hadis ilmlari jumlasiga, na falsafiy asarlar jumlasiga yoki bo‘lmasa kalom yoki fiqh ilmlari jumlasiga mansub etib bo‘lmaydi. Mana shu o‘rinda alloma al-Hakim at-Termiziy ilmiy faoliyatini baholashda o‘ta bir nozik qirra ochilayotganga o‘xshaydi. Gap shundaki, allomaning ilmiy-ijodiy faoliyatini o‘rgangan qator tadqiqotchilar ham ta'kidlaganlaridek, al-Hakim at-Termiziy asarlar ta'lif va tasnif etishda o‘z davrida mavjud bo‘lgan yo‘ldan yurmadi, balki u o‘z diniy qarashlari va tasavvurlaridan kelib chiqib, o‘ziga xos bo‘lgan alohida yo‘lni tanladi. Al-Hakim at-Termiziy tanlagan bu yo‘l (ba'zi arab olimlari bu yo‘lni hatto «mazhab» deb ham yozganlar) o‘sha davrda bepoyon o‘lkalargacha borib tarqalgan. Bu davrda, afsuski, dinning asl mohiyatini buzuvchi toifalar ko‘paydi, shu bois islom dinining haqiqiy, asl mohiyatini to‘g‘ri talqin qilish jamiyat uchun g‘oyatda muhim edi. Al-Hakim at-Termiziy tanlagan bu yo‘lning uchta yo‘nalishi bo‘lib, ular qanday e'tiqodga mansub bo‘lishidan qati nazar faqat jamiyat manfaatlariga, insonning ma'naviy kamolotiga xizmat qilishi bilan umumbashariy ahamiyat kasb etgan edi. Al-Hakim at-Termiziy ta'limoti quyidagi uch yo‘nalishdan iborat:
1. Ibodat yoki marosim (arabcha at-tuqus) yoinki shariy'at yo‘nalishi.
2. Tasavvuf yo‘nalishi.
3. E'tiqod yo‘nalishi.
Mana shu yo‘nalishlar haqida o‘z fikrini biddirganda al-Hakim at-Termiziy ishlatgan iboralar va istilohlar aynan shunday atalmasa-da, lekin shularga yaqin atamalarni qo‘llagan. Masalan, muallif «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» nomli asarida, jumladan, shunday deb yozadi: «Alloh taoloning dini uchta arkonga asoslangan bo‘lib, ular al-Haqq (Haqiqat), al-Adl (Adolat) va as-Sidq (Halollik)»dir. Chunonchi, Haqiqat inson jismi a'zolari, Adolat yurak, Halollik akl-idrok bilan bog‘liqdir»[20]. Mana shu uchta yo‘nalishni al-Hakim at-Termiziy mukammal holda tasavvur qilib va shularga tayanib o‘z ta'limotini shakllantirdi va aynan shu tamoyillar asosida o‘z asarlarini yaratdi. Shu bilan bir qatorda, uning asarlarining xarakterli tomoni shunda ediki, zarurat tufayli turli toifalarga bag‘ishlab yozilgan asarlarida aynan shu toifalarga xos siyg‘alar to‘liq ravishda o‘z ifodasini topardi. U o‘z asarlaridagi g‘oyalarni turli ijtimoiy guruhlarga mansub musulmonlar, ular oddiy xalq vakillarimi yoinki hadis olimlariyu ulamolaridanmi, bundan qat'i nazar, o‘z ta'limotlarining barcha mo‘min-musulmonlar orasida keng ko‘lamda tarqalishiga alohida e'tibor berardi. Binobarin, jamiyat muayyan ehtiyojlaridan kelib chiqib uning asarlari xilma-xil uslub va yo‘nalishda yaratilganligini ko‘ramiz. Ayni vaqtda u o‘z ta'limotining (mazhabining) yangiligini ham bilardi va shu bois o‘sha davr ilmiy doiralari miqyosida o‘ziga xos o‘rinni egallab, shu paytdagi bilish (al-ma'rifa) nazariyalari o‘rtasida o‘z maqomiga ega bo‘lishga alohida e'tibor bilan qaradi. Shunga ko‘ra o‘z qalamiga mansub asarlarning aksar qismiga yozgan muqaddimasida bilish nazariyasi va turli ilmlar haqida jiddiy tarzdagi g‘oyalarni ilgari surgan. Mana shu tarzdagi aksar muqaddimalarni muallif umrining oxirlarida o‘z ta'limotini himoya qilib yozgan risolalarda uchratamiz.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga xulosa qilib, al-Hakim at-Termiziy yozgan asarlarni to‘rt asosiy bobga ajratish mumkin. Bu taqsimlash muayyan darajada shartli bo‘lib, u al-Hakim at-Termiziy qalamiga mansub asarlarning hammasini qamrab ololmaydi, albatta. Shuningdek, bu boblarga al-Hakim at-Termiziyning o‘z do‘stu-birodarlari so‘ragan savollarga javob tarzidagi kundaliklari (al-yavmiyyot), u tashkil kilgan ilmiy majlislardagi ma'ruzalari va so‘zlari kirmagan, garchand ba'zi hollarda bu tarzdagi kundaliklar muallif ta'limoti va qarashlarini yorqin ifodalagan bo‘lsa-da.
Al-Hakim at-Termiziy asarlarini mavzu jihatidan tasnif etib, quyidagi besh majmuaga bo‘lish mumkin: