Mavzu: Aholi daromadlarining mazmuni, turlari va shakllanish manbalari

Aholi daromadlari tasnifi

№	Belgilari	Daromad turlari
1	Ifodalanish shakliga ko'ra	Pullik, natural
2	Olinish xususiyati	Mehnat daromadlari;mehnatga oid bo'lmagan daromadlar
3	Olinish qonuniyligi	Qonuniy daromadlar,noqonuniy daromadlar
4	Haqiqiylik darajasi	Nominal daromad,real daromad
5	Mulkchilik darajasi	Ish haqi,renta,foiz va foyda
6	Mobillik darajasi	Mobil,imobil
7	Tushumning doimiyligi	Doimiy,tasodifiy
8	O'zlashtirish sub'ektlari	Jismoniy shaxslar,uy xo'jaliklari
9	Taqsimot tamoyili bo'yicha	Mehnatning miqdori, sifati va natijalariga ko’ra; ijtimoiy adolat tamoyiliga ko’ra ; shaxsan ijrochi tomonidan o’zlashtirish
10	Foydalanish variant	Turli boylik va xizmatlar iste’moliga sarflanadigan daromad; to’plashga sarflanadigan daromad
11	Soliqqa tortish ta’siriga bog’liq ravishda	Umumiy daromadlar; egalik qilinayotgan daromadlar

Natural daromadlar - bu asosan uy xo’jaliklari tomonidan shaxsiy iste`mol

uchun ishlab chiqarilgan mahsulot (shaxsiy yordamchi xo’jalik, fermer xo’jaligidan),

shuningdek, davlat byudjeti, korxonalar fondi va turli xayriya yordami mablag’lari

hisobiga olinadigan natural tushumlar va bepul xizmatlardir.

Olinish xususiyatiga bog’lik ravishda aholi daromadlari quyidagilarga bo’linaди:

• 
  ishlab chiqarish va tadbirkorlikdagi faoliyat asos bo’luvchi mehnat
  

daromadlari. Mehnat daromadlariga shaxsiy yordamchi xo’jalik va uy

xo’jaligi, xususiy mehnat faoliyatidan keladigan daromadlar ham xos;

• 
  mehnatga oid bo’lmagan, lekin qonuniy yo’l bilan olingan daromadlar
  

(mulkdan, ijtimoiy transfertdan daromadlar).

Shu bilan birga, hozirgi iqtisodiy sharoitda qonun nuqtai nazaridan daromadlarni

qonuniy va noqonuniylarga ajratish tug’ri bo’ladi. Agar, birinchisini mavjud

me`yorlarga to’la muvofiqlikda olinsa, ikkinchisi, uy xo’jaliklari tomonidan

mamlakatdagi amal qilayotgan qonunlarni buzish yo’li bilan ko’proq salbiy va jinoiy

iqtisodiyot sohasida olinadi. Ehtimollik mezoniga ko’ra, daromadlar olish uzluksiz va

vaqtinchalikka bo’linadi.

"Daromad" iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko`rsatkich bo`lib, u

serqirra va murakkab mazmunga ega hisoblanadi. Chunki, daromad bir vaqtning

o`zida biron-bir faoliyat natijasida olingan tushumni, pul mablag’larini, natural

ko`rinishda olingan mahsulotlarni, iqtisodiy resurslar keltiruvchi nafni va boshqa

tushunchalarni ifodalashi mumkin. Shuningdek, daromad umumiy tushuncha bo`lib,

uning tarkibida aholi daromadlari muhim o`rin tutadi.

Aholi daromadlari ma`lum vaqt oraliqida (masalan, bir yilda) ular tomonidan

olingan pul va natural shakldagi tushumlar miqdorini anglatadi. Iqtisodiy

adabiyotlarda aholi daromadlarining tarkibiy tuzilishi turlicha ko`rsatiladi. Jumladan,

V.I.Vidyapin va boshqalarning umumiy tahriri ostidagi "Iqtisodiyot nazariyasi"

darsligida bu tarkibiy tuzilish quyidagi jadval ko`rinishida keltirilgan:

1) Pul va natural shakldagi ishhaqi va maosh 2) Qurolli kuchlar xizmatchilarining pul va natural ko`rinishdagi ta`minotlari 3) Tadbirkorlarning ajratmalari: a) ijtimoiy sug’urta va shu kabilarga, b) boshqa maqsadlarga.	Ijtimoiy bandlikdan olinadigan daromadlar
4) Erkin kasblardagi shaxslar 5) Fermerlar 6) Boshqa yakka tartibdagi tadbirkorlar va savdogarlar	O`zini-o`zi band qilishdan daromadlar
7) Renta, sof foiz, dividendlar ,	Mulkdan olinadigan daromadlar
8) Joriy transfertlar, kompaniyalarning xayriyalari 9) Davlat nafaqalari va boshqa to`lovlar.	Transfert daromadlari

Shu o`rinda ta`kidlash lozimki, daromad tarkibining yuqorida keltirilgan

tasnifida ma`lum chalkashliklar mavjud. Jumladan, Qurolli kuchlar xizmatchilarining

pul va natural ko`rinishdagi ta`minotlarini alohida bandda berilishi mantiqqa ziddir,

chunki harbiy xizmatchilar ham o`z faoliyatlari natijalarini ishhaqi yoki maosh

ko`rinishida oladilar. Shuningdek, 4 - 6 tartib raqamlari bo`yicha keltirilgan bandlar

daromad turini emas, balki faoliyat turini ko`rsatadi va h.k.

Aholi pul daromadlari ishhaqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad,

nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlarini, mulkdan foiz,

dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko`chmas

mulk, qishloq xo`jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har

xil xizmatlar ko`rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o`z ichiga oladi.

Natural daromad me’nat haqi hisobiga olinadigan va uy xo`jaliklarining o`z

iste`mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo`ladi.

Jamiyat a`zolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim

ko`rsatkichi hisoblanib, shу bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim olishi,

Sog’lig’ini saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini belgilab beradi.

Aholi daromadlari darajasiga bevosita ta`sir ko`rsatuvchi omillar orasida ishhaqidan

tashqari chakana narx dinamikasi, iste`mol bozorining tovarlar bilan to`yinganlik

darajasi kabilar muhim o`rin tutadi.

Prezidentimiz I.Karimov ta`kidlab o`tganlaridek: "Mustaqillik yillarida

odamlarimizning tafakkuri, dunyoqarashi, hayotga bo`lgan munosabati ham tubdan

o`zgardi. Turmush darajasi, oilasining farovonligi, eng avvalo, o`ziga boqliq

ekanligini tushunib etayotgan odamlar tobora ko`payib bormoqda".4

Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo`lgan va

real daromad tushunchalaridan foydalaniladi.

Nominal daromad - aholi tomonidan ma`lum vaqt oralig’ida olingan

daromadlarining pul ko`rinishidagi miqdori hisoblanadi.

Ixtiyorida bo`lgan daromad - Shaxsiy iste`mol va jamg’arma maqsadlarida

foydalanish mumkin bo`lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar

va majburiy to`lov summasiga kam bo`ladi.

Real daromad - narx darajasi o`zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida

bo`lgan daromadga sotib olish mumkin bo`lgan tovar va xizmatlar miqdorini

ko`rsatadi, ya`ni daromadning xarid quvvatini bildiradi.

Aholining nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanib,

ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi:

a) ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad;

b) davlat yordam dasturlari bo`yicha to`lov va imtiyozlar shaklidagi pul tushumlari;

v) moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pul daromadlari.

Aholining yollanib ishlovchi qismi oladigan daromadlarining asosiy ulushini

ishhaqi tashkil qiladi. Daromadning bu turi istiqbolda ham pul daromadlari umumiy

hajmining shakllanishida o`zining yetakchi rolini saqlab qoladi.

Aholi pul daromadlari darajasi davlat yordam dasturlari bo`yicha to`lovlar

sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Bu manbalar hisobiga pensiya ta`minoti amalga oshiriladi

va turli xil nafaqalar to`lanadi.

Aholining moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pul daromadlari

quyidagilardan iborat: davlat sug’urtasi bo`yicha to`lovlar; shaxsiy uy qurilishiga

va matlubot jamiyati a`zolariga bank ssudalari; jamg’arma bankiga qo`yilmalar

bo`yicha foizlar, aktsiya, obligatsiya bahosining ko`payishidan olinadigan daromad

va zayom bo`yicha to`lovlar; lotereya bo`yicha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib

olish natijasida tashkil topadigan, vaqtincha bo`sh mablag’lar; har xil turdagi

kompensatsiya to`lovlar va h.k.

Aholi guruhlari bo`yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash

iste`molchi byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste`molchi byudjetlarining bir

qator turlari mavjud bo`ladi: o`rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta`minlangan

byudjet, minimal darajada moddiy ta`minlanganlar byudjeti, nafaqaxo`rlar va aholi

boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir.

Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi

bilan belgilash mumkinki, daromadning bundan past darajasida ishchi kuchini takror

hosil qilishni ta`minlab bo`lmaydi. Bu daraja moddiy ta`minlanganlik minimumi

yoki kun kechirish darajasi (qashshoqlikning boshlanishi) sifatidа chiqadi.