Mavzu: Ahamoniylar sulolasi davrida

2.Ahamoniylar sulolasining davlat boshqaruvi tizimi.

Ahamoniylar davlatining nma’muruiy markazi Suzada joylashganligi uchun yuqori darajadagi amaldorlarning aksariyati ushbu shaharga kelib joylashar edi. Bunga Misrdan to Hindistongacha bo’lgan hududlarda yashagan zodagonlar qatla-mi kirgan. Suzadan tashqari Bobil, Ekbatan, Memfis va boshqa yirik shaharlarda davlat boshqaruvidevonxonalari mavjud edi. Oliy hukmdor Shohlar-shohi shahan-shoh bo’lgan. Davlat va amaldorlar ustidan nazorat xazarpat (mimgbo-shi) qo’lida mujassamlashgan edi. U o’z vaqtida podshoh gvardiyasining boshlig’i ham bo’lgan. Hokimyat ierarxiyasida fors zodagonlarining oila boshliqlari, asosiy o’rin egallaganlar.

Mamlakat satrapliklarga bo’lib boshqarilan. Satraplik (forscha Xshatra-viloyat) boshlig’i xshatrapana, yunoncha satrap bo’lgan.
Mamlakatda devon ham faoliyat yuritgan. Devon-(forscha) Qaydnoma, daftar. Dastlad Ahamoniylarda ilk ko’rinishi paydo bo’lib, Sosoniylar davrida shakillan-di.⁵

Mamlakat boshqaruvi

Shohlar-shohi shahanshoh



Xazarpat (muhim inson)


Deparpat (mirzaboshi)

Forslarda maxsus kengash mavjud bo’lib, ular fors zodagonlari oila boshliqla-ri,yuqori martabali amaldorlar, saroy amaldorlari va noiblarda tuzilgan edi.

Mamlakat o’rtacha 20 ta satraplikga bo’linib boshqarilgan. Ularning bo’linishi hududiy holatga qarab emas balki, iqtsodiga qarab amalga oshirilgan. Satrapliklar ro’yxati Bexistun va boshqa qadimgi yozuvlarida keltirilgan. Ularda 23 ta mam-lakat sanalgan Geradotning asarida esa yigirmata satrapilk tarkibida 70 ta shahrni sanagan. Geradot va ahamoniylar yozuvlaridagi farqlarning mavjudligi satrapliklar soni va chegaralari yangi bosqinchilik urushlari yoki ma’muriy islohatlar natijasida o’zgarib turgan. Fors podsholari muntazam ravishda satrapliklarga bo’lib turgan, ular soni oshib turgan va hajmi kichraygan. Misol uchun Doro I davrida Kichik Osiyoni 4 ta satrapilkka, Doro III esa 7 ta satraplikkka bo’lgan.
Hududiy bo’linishi:

1. 
   Misr;
   
2. 
   Eron;
   
3. 
   Afg’oniston;
   
4. 
   O’rta Osiyoning katta qismi;
   
5. 
   Shimoliy Hindiston
   
6. 
   Yaqin Sharq
   

Satraplikarada satrap o’z o’lasidan vilo-yat, tuman haokim va qishloq oqsoqollariga tayangan holda boshqaruvni amalga oshirgan. Uning vazifasi satrapilkda havfsizlikni taminlash, harbiy yurishlar vaqtida o’lkadan markazga qo’-shin yuborish, yillik soliqdan belgilangan turlarda va miqdorda yig’ib olib, mar-kazga davlat g’aznasiga yetkazishdan iborat bo’lgan.

Satrapliklarning boshqaruv tizimida turli mansab va lavozimlar mavjud edi.( de-vonxona boshlig’i, xazinabon, soliq yig’uvchi, sud ishlarini yurituvchi, xattot-ko-tib, xo’jalik ishlari boshlig’i). Satrapliklarning faoliyatini faoliyatini nazorat qiluv-chi shaxs- ‘’podshoning ko’zlari va quloqlari”- ayg’oqchi, qadimgi fors bitiklar-ida “gaushaka“ deb atalgan. U satraplikdan mustaqil bo’lib, satrapliklarning ijtimoiy-iqtsodiy, siyosiy va aynan satrap faoliyati haqida ma’lumot yaetkazib berib turgan.⁶