Мавзу-3: Давлат инвестиция дастури

6. 3. Kapitalning ayrim elementlari qiymati 
Investitsiyalarni  baholash  usullari  investitsiyalar  natijalari  va  hamma  pul 
xarajatlarini  takkoslashga  asoslangan.  Buning  uchun  esa  investitsiyalanayotgan 
vositalar  real  qiymatini  yoki  kapital  qiymatini  to’g’ri  aniqlash  lozimdir.  Kapital 
o’zining  murakkab  strukturaga  egaligi  bu  masalani  amalga  oshirishni 
qiyinlashtiradi.  Kapital  strukturasi  turli  uzoq  muddatli  vositalar  manbalaridan 
tashkil  topadi:  zayom  vositalar,  oddiy  aktsiyalar,  imtiyozli  aktsiyalar  va  boshqa 
moliyaviy vositalar. Kapital qo’yilmalar bo’yicha kelayotgan daromad al’ternativ 
loyihalar bo’yicha kelishi mumkin bo’lgan daromaddan katta bo’lsagina, u o’zini 
oqlagan  bo’ladi.  SHuning  uchun  kapital  qiymati  deganda  kapital  egalarini 
qoniqtiradigan  foyda  tushuniladi,  sof  joriy  kapital  qiymati  esa  investor  qarz 
oluvchiga beradigan pul yig’indisidan iborat. 
  Ko’pgina  hollarda  kapitalni  turli  manbalardan  jalb  etish  to’g’ri  kelganligi 
uchun, odatda kapital qiymati daromadlilik o’rtacha darajasini ta`minlash zarurati 
ta`sirida  tashkil  topadi.  Kapitalning  o’rtacha  qiymatini  investitsiya  loyihasidan 
keladigan daromadlilik darajasi sifatida aniqlash mumkin. 
  Undan  tashqari  shuni  ta`kidlash  lozimki,  kapital  qiymatini  aniqlaganda 
marjinal daromad  va  marjinal  xarajatlarni  taqqoslash  zarur.  Kapitalning  marjinal 
qiymati  deganda  investitsiyadan  keladigan  daromadning  umumiy  yig’indisidagi 
o’zgarishlarni  (yangi  investitsiyalarni  hisobga  olgan  holda)  investitsiyalar  uchun 
zarur kapital yig’indisi nisbatiga aytiladi. 
  SHunday  kilib,  investitsiya  resurslari  qiymati  kapital  elementlari 
narxlarining o’rtacha miqdori sifatida tashkil topadi. 
  Investitsiyalarni amalga oshirayotgan korxona qarz vositalari qiymati yangi 
jalb etilgan kreditlar bo’yicha effektiv foiz stavkasiga teng bo’ladi. 

---

 
93 
  Imtiyozli  aktsiyalar  yordamida  tashkil  topayotgan  kapital  qiymati  bitta 
imtiyozli  aktsiyadan  keladigan  yillik  dividendni  bitta  imtiyozli  aktsiya  narxiga 
nisbatiga teng bo’ladi. 
  Investor  uchun  oddiy  aktsiya  qiymati  kelajakdagi  dividendlar  diskont 
miqdori  sifatida  aniqlanadi.  Ko’pgina  hollarda  kelajakdagi  dividendlarni  aniq 
hisoblash  qiyin,  shuning  uchun  zarur  daromadlilik  darajasini  aniqlash  uchun 
maxsus dividendlarning o’sish modeli, sof foyda bo’yicha daromadlilik modellari 
ishlab chiqilgan. 
  Dividendlarning o’sish modelida xar bir vaqt oralig’ida pul tushumlarining 
bir xil tempda o’sishi taxmin qilinadi. Ushbu model asosida ikki ma`lum kattalik 
yotadi: bozorda tashkil  topgan aktsiya  narxi va o’tgan vaqt  mobaynida to’langan 
dividendlar  miqdori.  SHuning  uchun  prognoz  kilinayotgan  kattalik  sifatida 
dividendlarning o’sish tempi kelib chikadi. 
  Sof foyda bo’yicha daromadlilik modelida soliq to’lashdan keyin koladigan 
korxona foydasini dividendlar sifatida taqsimlanadigan foyda asos kilib olinadi. 
  Mavjud  kapital  qiymati.  Investorlar  uchun  lozim  bo’ladigan  daromadlilik 
miqdorini  aniqlagandan  so’ng  korxona  o’zi  va  investorlar  foydasini  ta`minlay 
oladigan daromadlilik darajasini baholashi lozim. 
  YAngi jalb etilayotgan kapital qiymati. Agar korxona uchun shaxsiy kapital 
etarli  bo’lmasa,  u  tashqi  manbalardan  o’zining  qimmatli  qog’ozlari  emissiyasi 
hisobiga  kapitalni  jalb  qilishi  mumkin.  Faqat  shuni  nazarda  tutish  kerakki, 
emissiya  loyihasining  daromadlilik  darajasi  mavjud  kapitalga  qaraganda  ancha 
yuqori bo’lishi kerak. 
  Xozirgi  zamon  iqtisodiyotida  investitsiya  loyihalarining  asosini  qimmatli 
qog’ozlarni sotish orqali kapitalni jalb etish hisoblanadi. Ammo bunday manbadan 
pul  resurslarini  olish  avtomatik  jarayon  emasligini  hisobga  olganda,  bu  erda 
o’zilishlar paydo bo’lishi mumkin. 
Moliyalashtirishni  tashkil  etishda  loyihani  amalga  oshirish  uchun  lozim 
bo’lgan  investitsiyalarni  to’g’ri  taksimlashga  asosiy  e`tiborni  qaratish  kerak. 

---

 
94 
Investitsiyalarni  taksimlash  ma`lum  vaqt  davomida  ishlarni  amalga  oshirish 
grafigi asosida bajariladi. 
Ishlab  chiqarish  quvvatlarini  yaratishga  qaratilgan  real  aktivlarini 
investitsiyalash  loyihasida  moliyalashtirish  qo’yidagi  masalalar  yig’indisidan 
tashkil topadi: 
- loyihaviy ishlar; 
- maydonni tayyorlash; 
- bino va inshootlarni qurish; 
- personalni o’qitish, uskunalarni sotib olish va montajlash; 
- xom-ashyo va materiallarni sotib olish; 
- mahsulotni ishlab chiqarish va sotish. 
Mana  shu  baza  asosida  kapitalga  bo’lgan  talab  va  loyihani  amalga  oshirish 
grafigi  aniqlanadi.  Bunda  aylanma  kapitalga  bo’lgan  talab  ishlab  chiqarishni 
normativ  asosida  kerakli  narsalar  bilan  ta`minlashni  hisobga  olgan  holda 
aniqlanadi. Amalga oshirilgan ishlarning natijasi oylar bo’yicha kapitalga bo’lgan 
talabni  aks  ettiradigan  jadval  hisoblanadi.  Kapitalga  bo’lgan  talabning 
ta`minlanishi xar bir manba bo’yicha  ko’rsatiladi: shaxsiy vositalar (amortizatsiya 
va investitsiyalanayotgan foyda), aktsiyalar, kredit. 
Investitsiya  loyihasini  ishlab  chiqishda  tashqi  yoki  ichki  moliya 
manbalarining  qaysi  biridan  foydalanishi  korxona  uchun  ratsional  bo’lishini 
hisobga olish lozim. SHaxsiy kapitalni o’stirish manbalari sifatida aktsiyalar, qarz 
majburiyatlari,  konvertatsiya  qilinadigan  obligatsiyalar  bo’lishi  mumkin.  Tashqi 
qarz  kapitalni  jalb  etish  manbalaridan  foydalanilganda  aktsioner  kapitalni 
kengaytirish zayomlar, obligatsiyalarni chiqarishi mumkin.