Мавзу-3: Давлат инвестиция дастури

 
Mavzu-7: Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish. 
Reja: 
1.  Investitsiya  loyihalarini  moliyalashtirish    va  investitsiya  resurslari 
qiymatini aniqlash 
2. Kapital qiymati tushunchasi 
3. Kapitalning ayrim elementlari qiymati 
 
1.  Investitsiya  loyihalarini  moliyalashtirish    va  investitsiya  resurslari 
qiymatini aniqlash. 
Investitsiya  loyihalarini  moliyalashtirish  turli  usullar  bilan  amalga 
oshiriladi: 
-  aktsiyadorlik investitsiyalash; 
-  byudjetdan investitsiyalash; 
-  lizing; 
-  qarz  majburiyatlari  hisobidan  banklar  kreditlari,  yuridik  hamda 
jismoniy shaxslar majburiyatlari evaziga moliyalashtirish; 
-  ipoteka (ko’chmas mulkni garovga qo’yish) asosida olib boriladi. 

---

 
73 
Monitoring loyiha  holatini kuzatish,  uni  baholash,  loyihaning  istiqbolini 
belgilashni  qamraydi,  boshqacha  aytganda  loyihaning  amalga  oshirilishini 
kuzatib borishni nazarda tutadi. Unga quyidagilar kiradi: 
-  moliyalashtirilayotgan loyihani amalga oshirilishining borishi to’g’risidagi 
hisobotlar tahlili; 
-  ishning ahvolini bevosita loyiha amalga oshirilayotgan joyda tekshirish; 
-  maqsadli taftishlar, auditorlik tekshiruvlari; 
-  loyihaning tugallanganligi to’g’risida hisobot tuzish (unda xarajatlarning 
qoplanishi, mahsulotni sotish chiqimlarini baholash ham nazarda tutiladi). 
Bozor  munosabatlariga  o’tish  bosqichida  investitsiyalarning  samaradorligini 
oshirish  uchun  investitsiya  qarorlarini  qabul  qilishning  barcha  darajalarida 
investitsiya  loyihalarini  ishlab  chiqish,  tanlab  olish  va  amalga  oshirish  bo’yicha 
yagona  mukammal  tizimni  shakllantirish  talab  etiladi.  YAgona  mukammal  tizimni 
qo’llashda  jahon  amaliyotida  sinovdan  o’tgan  va  e`tirof  etilgan,  investitsiya 
loyihalarini  baholash,  taxlil  etish  standart  usuliga  tayanish  zarur.  Ushbu  usul 
loyihalarni  boshqarish  uslubiyoti  va  samaradorlik  ko’rsatkichlarini  hisoblash 
usullarini e`tiborga olishni nazarda tutadi. 
Investitsiya loyihalarini ishlab chiqish, mamlakatning tashqi bozorga chiqishi va 
eksportga  mo’ljallangan  mahsulotlar  ishlab  chiqarishi  strategiyasi  asosida  amalga 
oshirilishi zarur. Milliy iqtisodiyot manfaatlari loyihalarni tanlash, shuningdek, ularni 
amalga oshirishda ustuvor va asosiy mezon bo’lmog’i lozim. Investitsiya loyihalarini 
baholash, tanlash va amalga oshirishda asosiy e`tibor investitsiya  imkoniyatilarining 
tahliliga, jalb etilayotgan resurslar qiymatini baholashga qaratilishi talab etiladi. Bular 
bilan birgalikda, e`tiborni noaniqlikning tahliliga, risklarni pasaytirish usullari, ularni 
investitsiya qatnashchilari o’rtasida taqsimlanishiga qaratish zarur bo’ladi. Loyihaviy 
tahlil,  samaradorlik  bo’yicha  hisob-kitoblar  milliy  (so’m)  va  chet  el  valyutasida, 
valyutalar kursi istiqbolini belgilash yo’li bilan olib borilishi maqsadga muvofiqtsir. 
Hozirgi  bosqichda  mamlakatda  investitsiya  loyihalarini  ishlab  chiqish,  tanlash  va 
amalga  oshirish  tizimi  bosqichma-bosqich  shakllanmokda.  Xalqaro  moliya  institutlari  va 
xorijiy  sheriklar  hisobidan  moliyalashtiriladigan  va  davlat  investitsiya  dasturlariga 

---

 
74 
kiritiladigan  loyihalar  tanlovi  va  tadbiq  etilishi  standart  loyiha  tahlilini  nazarda  tutadigan 
chet  el  uslubiyoti  asosida  amalga  oshiriladi.  Xususiy  sektor  loyihalari  odatda 
moliyalashtirishning mamlakat amaliyotini va loyihaviy moliyalashtirishni chet el tajribasini 
asos qilib oladi. 
Hamkorlikda 
chet 
ellik 
sheriklar, 
xalqaro 
moliyaviy 
institutlar 
bilan 
moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalari bo’yicha qarorlar qabul qilishda jalb qilinadigan 
manbalarning  narx  va  qiymatlarini  aniqlash  yo’li  bilan  resurslar  bazasi  ishonchliligi  va 
sifatini  baholash  zarur.  Loyihalar  noaniqligi  va  ular  risklarining  tahlili  alohida  ahamiyat 
kasb  etadi.  Bularni  tahlil  qilishda  jahon  amaliyotida  ishlatiladigan  risklarni  pasaytirish 
usullaridan foydalanish zarur bo’ladi. 
Investitsiya  loyihalari  samaradorligini  tahlil  qilish  va  baholashda  pul  oqimlarini 
diskontlash  usuli  bilan  amalga  oshirish  talab  etiladi.  Investitsiya  loyihalarining 
samaradorligini  baholashda  sof  diskontlangan  daromad,  daromaddorlik  indeksi, 
ichki 
daromaddorlik 
me`yori, 
xarajatlarning 
qoplanish 
muddati 
ko’rsatkichlaridan  foydalanish  talab  etiladi.  Bunda  jahon  amaliyotida 
qo’llaniladigan  standart  uslubiyot  ko’rsatkichlaridal,  ularni  hisoblash  usullaridan 
hamda ularni taqqoslash uslubidan foydalanish lozim. 
  Investitsion  resurslarning  umumiy  xajmiga  bo’lgan  extiyojni  prognozlash 
qo’yidagi tartibda amalga oshiriladi. 
  Birinchi  bosqichda  real  investitsiyalashga  kerak  bo’ladigan  moliyaviy 
vositalar  xajmi  aniqlanadi.  Bu  maqsadda  investitsion  strategiyada  belgilangan 
analog  –  ob`ektlar  tanlanib,  ular  bo’yicha  yangi  qurilish  yoki  xarid  qiymati 
hisoblanadi. 
  YAngi ob`ektlar qurish qiymati ushbu ob`ektga analog ob`ektlarni qurishga 
ketgan xaqiqiy xarajatlar asosida aniqlanadi. 
  Ishlab turgan korxonani xarid qiymati qo’yidagi usullar bilan aniqlanadi: 
a) sof balans qiymati asosida, ushbu baholash korxona aktivlarining umumiy 
balans qiymatidan uning majburiyatlar yig’indisini ayirish asosida aniqlanadi; 

---

 
75 
b)  foyda  asosida  baholash  oxirgi  yillar  mobaynida  yillik  o’rtacha  foydaning 
real  yig’indisini  aniqlashga  asoslangan,  hamda  investitsiyalarning  foydalilik 
o’rtacha normasini aniqlashga qaratilgan; 
v)  bozor  qiymati  asosida  baholash  tamoyili  ushbu  korxonaga  o’xshash 
korxonalarning  auktsion  va  konkurslarda  sotish  ma`lumotlaridan  foydalanishga 
asoslanadi. 
  Investitsion  resursga  bo’lgan  extiyojni  prognozlashda  ushbu  xaridni 
kengaytirish, texnik jixozlash va rekonstruktsiya xarajatlari kiritiladi.  
  Prognozlashning  ikkinchi  bosqichida  moliyaviy  investitsiyalarni  amalga 
oshirishga  kerak  bo’ladigan  investitsion  resurslar  xajmi  aniqlanadi.  Bunday 
extiyojni  hisoblash  prognoz  davrida  turli  investitsiyalash  formalari  o’rtasidagi 
nisbatni aniqlashga asoslanadi. 
  Moliyaviy  investitsiyalarni  amalga  oshirish  uchun  kerak  bo’ladigan 
investitsion  resurslar  umumiy  extiyojini  aniqlash  ularga  bo’lgan  birinchi 
(boshlang’ich)  davrdagi  extiyojni  va  keyingi  davrlardagi  ularning  ko’payishini 
hisoblashdan iborat. 
  Extiyojni prognozlashning uchinchi bosqichida zaruriy investitsion resurslar 
umumiy  xajmi  aniqlanadi,  bunda  real  investitsiyalashga  lozim  investitsion 
resurslarga  talab,  moliyaviy  investitsiyalarni  amalga  oshirish  uchun  kerak 
bo’ladigan resurslarga talab,  rezerv kapitali yig’indilari hisoblanadi. 
  Turli manbalar hisobiga investitsion resurslarni tashkil etish imkoniyatlarini 
o’rganish strategiyaning ikkinchi bosqichi hisoblanadi. Bunda korxonaning u yoki 
bu  jixatlarini  hisobga  olgan  holda  investitsion  resurslarni  tashkil  etish  manbalari 
ko’rib chiqiladi. Bunda qo’yidagi uchta asosiy gruppalar mavjud: 
1) 
shaxsiy; 
2) 
qarzga olingan; 
3) 
keltirilgan (jalb etilgan). 
Investitsiyalarni  moliyalashtirish  shaxsiy  manbalari  o’rtasida  eng  asosiy 
o’rinda soliq va boshqa majburiy to’lovlardan keyin qolgan foyda turadi, chunki 
uning bir qismi investitsion maqsadlar uchun foydalanishi mumkin. 

---

 
76 
Bundan  tashqari  shaxsiy  manba  sifatida  amortizatsion  ajratmalardan 
foydalanish  mumkin.  Ularning  miqdori  korxona  asosiy  fondi  va  amortizatsiya 
siyosatiga bog’liq bo’ladi. 
Qarzga  olinadigan  mablag’lar  ichida  eng  asosiysi  uzoq  muddatli  bank 
kreditlaridir.  Investitsion  lizing  va  investitsion  seleng  zayom  resurslarni 
keltirishda perspektiv formalardan biridir. 
Investitsiyalarni  moliyalashtirish  keltirilgan  manbalari  o’rtasida  aktsioner 
kapitalni  tashkil  etish  imkoniyati  birinchi  o’rinda  turadi,  chunki  bunday  manba 
korxona aktsioner jamiyati formasidan foydalanish imkonini beradi. 
Investitsion resurslarni dotatsiyalash strategiyasini ishlab chiqishda qo’yidagi 
asosiy beshta investitsiya loyihalarini moliyalashtirish usullaridan foydalaniladi. 
Investitsion  resurslarni  tashkil  etish  manbalari  to’zilmasini  optimallashtirish 
strategiyasini ishlab chiqishning so’nggi bosqichi hisoblanadi. 
Ichki  va  tashqi  investitsion  resurslarni  tashkil  etish  manbalari  o’rtasidagi 
nisbatni aniqlashda ularning asosiy jixatlarini hisobga olish lozim. 
Ichki 
moliyalashtirish 
manbalari 
qo’yidagi  ijobiy  jixatlar  bilan 
xarakterlanadi: 
     a) foydalanish tezligi va soddaligi; 
b) investitsiyalanayotgan kapitalning foydalilik bo’yicha yuqori normasi; 
v) ulardan foydalanishda to’lov qobiliyati va bankrotlik riskini pasayishi; 
g) korxona tashkilotchilarida boshqaruvning saklanib kolishi; 
SHuning bilan birga ularning qo’yidagi kamchiliklari mavjud: 
a) foydalanish xajmining chegaralanganligi; 
b) shaxsiy investitsion resurslardan foydalanish samaradorligini tashqi 
nazorati chegaralanganligi. 
Tashqi moliyalashtirish manbalari ijobiy jixatlari: 
a) ulardan foydalanish yuqori imkoniyatlari; 
b)  investitsiya  faoliyati  samaradorligi  ustidan  yuqori  tashqi  nazorat 
mavjudligi. 
SHuning bilan birga uning kamchiliklari: 

---

 
77 
a) keltirish qiyinchiliklari; 
b) keltirishning uzoq davrliligi; 
v) mulk garovi va garantiyalar zarurligi; 
g) bankrotlik riski yuqoriligi; 
d)  ssuda  foizini  to’lash  natijasida  investitsiya  faoliyatidan  keladigan 
foydaning pasayishi; 
e) korxona faoliyatini boshqarishda qisman yo’qotish. 
Tashqi  va  ichki  moliyalashtirish  manbalarini  nisbati  optimallashtirish 
bosh mezonlari: 
1) 
korxona yuqori moliyaviy mustaxkamligini ta`minlash zarurati; 
2) 
investitsiya faoliyatii foydasi yig’indisini maksimallashtirish.