Mavzu 15-16. Vitamin saqlovchi dorivor o’simliklarni bioekologiyasi Reja

Harorat ekologik omili. Harorat asosiy iqlim omillaridan biri bo’lib, bu hayotiy jarayonlar unga bog’liq. Harorat organizmlarga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatadi. U, o’simliklar va hayvonlar ta’sirida o’zrapib turadi.
Yoqutiston sharoitida o’simliklar-68°S ga ham chidaydi Urug’ va sporalar esa 190-273°S chidaydi. Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki organizmlar turli harorat diapazoniga ega va ular turli yo’llar bilan tuban haroratga moslashadi.
Er yuzida 5 ta issiqlik zonalari bor. Ular ekvator, tropik, subtropik, o’rta va qutbiy iqlimlardir.
Ekologiyada atrof muhitning issiqlik holati harorat orqali ifodalanadi, buning uchun 100°S shkalasi ishlatiladi. Geografik rayonlarning issiqlik bilan ta’minlanishi, umumiy iqlim ko’rsatkichlari bilan belgilanadi. Ular joyning o’rtacha yillik harorati, absolyut maksimum va absolyut minimum, eng issiq va eng sovuq oylarning o’rtacha temperaturalaridir.
Temperaturaning keng diapozoniga chidamli turlar-evriterm turlar, temperaturaning tor diapazoniga chidamli turlar stenoterm turlar deyiladi.
Harorat o’simlik va hayvonotning zonal tarqalishni belgilovchi omil bo’lib xizmat qiladi. Xarakterli tabiat zonlari biom deyiladi. Biomlarning tarqalishi geografik va vertikal zonalar bo’yicha tarqalish printsipiga bo’ysinadi. Geografik zonalar: tundra, o’rmon, dasht, yarim cho’l, cho’l. Vertikal zonalar: cho’l, adir, tog’, yaylov.
Temperatura o’simlik va hayvonlarning o’sishi, taraqqiy etishi, morfologik belgilari va hayvonlarning hulqiy reaktsiyalariga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qiladi.
Organizmlarning tana temperaturasi haroratga bog’liq. Undagi modda almashinuv jarayonlarining o’tishi ham temperaturaga bog’liq. Haroratning 10°S ko’payishi, reaktsiyani 2-3 marta tezlashtiradi. (Van-Goff qonuni). Hayvonlar temperatura omiliga moslashish darajasiga qarab 2 xilga ajratiladi.

1. 
   Poykiloterm.
   
2. 
   Gomoyoterm.
   

Poykilotermlar deb hayoti, birinchi navbatda, tana temperaturasi tashqi muhit temperaturasiga bog’liq ravishda o’zgaruvchi hayvonlarga aytiladi. Misol uchun: ba’zi bir xordalilar va umurtqalilarni olish mumkin.
Tana temperaturasini tashqi muhit haroratiga bog’liq bo’lmagan holda doimiy holatda tutuvchi organizmlar gemoyoterm hayvonlar deb ataladi.
O’simliklarda issiqlikdan saqlanishi uchun, quyidagi moslashuvlar bor: issiqlikni qaytarish uchun anatom-morfologik moslashuv, bu shundan iboratki o’simliklarning tukchalar bilan qoplanishi ularga oqish rang berib, issiqlik taftini qaytarish rolini o’ynaydi.
Barglarning yaltirashi, ularning vertikal va meridional shaklda joylashishi. g’allasimon o’simliklarda barglarning o’ralishi, barglar sathining qisqarishi. Bu moslashishlarning hammasi, ham issiqlikka, ham suv bug’latishni qisqartirishga qaratilgan kompleks moslashishdir.
Fiziologik moslashuv. Bargning isib ketishiga qarshi fiziologik moslashuv bu- kuchli transpiratsiya, organik kislotalar hosil qilish. Aleksandrov (1975) bo’yicha, issiqlikka chidamlilik bu oqsil molekulalarining chidamliligidir.
Fiziologik moslashuvlardan yana biri bu tuban o’simliklardagi anabioz holatiga o’tishdir.
O’simliklar jamoasida salqin joylarni egallash.
Bahorda, salqin fasldan foydalanib issiqda uyquga ketish-efemerlar, efemeroidlar.
Temperaturaning organzmlar xulq-atvoriga ta’siri nagijasida, ular noqulay temperaturalardan o’zlari uchun qulay mikroiqlimiy sharoitga qochishlari mumkin. Buning natijasida ular katta territoriyaga migratsiyalanishi mumkin.
Temperatura organizmlarning tinim holatidan chiqishi, diapauzaga o’tishi yoki migratsiyaga ketishiga sabab bo’ladi. U o’simliklar va hayvonlardagi hayot formalariga ta’sir qiladi.