Мавзу 14. Оператор фаолияти

3. Оператор фаолиятига таъсир этувчи омиллар
Технологик тараққиёт операторлар ишининг моҳиятини ўзгартирмоқда:
- бошқариладиган объектлар ва параметрлар сони ортиб бормоқда;
-меҳнатни режалаштириш ва ташкил этишнинг роли ошмоқда;
- бошқарув функциялари тобора кўпроқ қарор қабул қилиш соҳасига ўтмоқда, фаолият интеллектуализацияси рўй бермоқда;
- фавқулодда вазиятларда инсоннинг роли ошмоқда, масъулият ва хатоларнинг аҳамияти ошмоқда.
Операторга таъсир қилувчи кўплаб омиллар унинг ишининг самарадорлигини белгилайди. Оператор фаолиятининг самарадорлигига таъсир кўрсатувчи субъектив - операторга боғлиқ бўлган ва объектив – операторга нисбатан ташқи омиллар ажратилади.
Субъектив омилларга қуйидагилар киради:
операторнинг психологик ҳолати,
унинг фаолиятининг ушбу турига тайёргарлик даражаси ва ҳ.к.
Объектив омиллар, ўз навбатида, ускунанинг ишлашига боғлиқ бўлган аппаратура омили ва оператор ишлайдиган иш муҳитига боғлиқ атроф-муҳит омилларига ажратилади.
Аппаратура омиллари операторнинг иш жойини ташкил қилиш, маълумотлар оқимини тақдим этиш шакли ва тури, фаолиятнинг бажарилишини назорат қиладиган тизимларнинг хусусиятлари билан белгиланади.
Теварак муҳит омиллари яшаш шароитлари, фаолиятни ташкил этиш шароитлари (меҳнат ва дам олиш режими, навбатчиликнинг сони, операторларнинг бир-бирларини алмаштиришлари) билан белгиланади,


4.Операторнинг хатолари.
Инсон мураккаб тизим сифатида хато қилмасдан ишлай олмайди, бу жуда жиддий ва фожиали оқибатларга олиб келиши мумкин. Оммавий ахборот воситалари ва янгиликлар каналлари операторларнинг нотўғри ҳаракатлари тўғрисида хабарларга тўла. Мана улардан баъзилари:" якшанба куни Япониянинг Фукусима префектурасидаги (Хоншу ороли) атом электр станциясида ходимнинг хатоси туфайли ядро реакторини тўхтатишга тўғри келди.", деб хабар беради РИА Новости. – Токио Денриоку компанияси вакилларининг хабар беришича, автоматик тизими совутиш суюқлиги даражасининг ошиши туфайли ишлаб кетган. Бунга, ўз навбатида, ходимнинг бошқа тугмани босиб, суюқлик берадиган насосни тўхтатиб қўйганлиги сабаб бўлган".
Оператор хатоларининг мураккаб тизимларнинг ишлашига таъсири муаммосининг кўламини Россия Федерацияси ФСБ илмий-тадқиқот институти мутахассисларининг тадқиқотлари натижалари билан кўрсатиш мумкин. Уларнинг фикрларига кўра “кейинги 10-15 йил ичида Россия Федерациясининг мураккаб ҳарбий-стратегик ва саноат-иқтисодий объектларини узлуксиз бошқариш вазифаларини бажаришдаги узилишларнинг 85% гачаси бошқарув операторларининг нотўғри ҳаракатлари туфайли юзага келади."
Оператор хатолари-белгиланган максимал параметр кўрсаткичларининг бузилишидир, бу тизимнинг нормал ишлашида узилишларнинг юзага келишига олиб келади. Хатолар тизимнинг мақсадларига эришишнинг иложини йўқ қилган вазиятларда “операторнинг носозлиги” тушунчаси ишлатилади.
Оператор хатоларини таҳлил қилиш ва таснифлаш учун қуйидаги мезонлар таклиф этилади:

• 
  эргатик тизим тузилишида хатоликнинг ўрни;
  
• 
  хатонинг ташқи кўриниши;
  
• 
  хато оқибатлари;
  
• 
  хатонинг оператор онгида акс этиш характери;
  
• 
  хато сабаблари.
  

Ҳар бир мезон учун батафсил таҳлил усуллари ишлаб чиқилган. Масалан, хатонинг сабаблари қуйидагилар билан боғлиқ бўлиши мумкин:
операторнинг иш жойи (ахборот модели ва бошқарув органларини ташкил етиш), иш ва дам олиш режими, касбий тайёргарлик, функционал ҳолат, ишлаш мотивацияси, жамоадаги муносабатлар. Оператор хатоларини таҳлил қилишнинг келтирилган мезонларининг тўплами уларни психологик таҳлил қилиш кетма-кетлигини белгилайди.
Оператор хатоларининг олдини олиш жуда қийин, чунки одамлар иш жараёнида хато қилишлари табиий, бу операторнинг профессионал эмаслигини кўрсатмайди.
Оператор хатоларини таҳлил қилиш муҳандислик - психологик муаммоларни ҳал қилишнинг асосий усулларидан биридир. Тизимнинг малакали лойиҳалаш билан operator хатоларининг олдини олиш муҳандислик психологиясининг бўлимларидан биридир.
Хато-бу аниқ бажарилмаган ёки нотўғри бажарилган ҳаракат натижасидир. Бу кўзланган мақсаддан четга оғиш, олинган натижанинг режадаги билан мос келмаслиги, эришилган натижа билан кўзланган мақсад, қўйилган вазифанинг номувофиқлигидир.
Оператор хатоларининг оқибатлари турлича бўлиши мумкин. Фаолиятнинг баъзи турларида хатоларнинг баҳоси жуда юқори. Оператор хатоларининг оқибати шикастланиш, бахтсиз ҳодиса, авария, экологик фалокат бўлиши мумкин.
Хато-бу режага зид равишда амалга ошириладиган ҳаракат. Фаолият тузилишидаги жойига кўра психик механизмларнинг иши билан боғлиқ хатоларнинг турлари ажратилади: идрокнинг, диққатнинг, хотиранинг, тафаккурнинг ва қарор қабул қилиш хатолари, жавоб реакциядаги хатолар.
Оператор хатоларининг асосий сабаблари оператор иш жойининг ёмон лойиҳаланиши, фойдаланувчи интерфейсидаги бузилишлар, иш ва дам олишни ташкил қилишдаги хатолар, операторнинг психологик ва физиологик ҳолати, тизимни ва операторни фаолиятга тайёрлаш билан боғлиқ хатолар бўлиши мумкин.