Mavzu 11. Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar

MAVZU 11. TARKIBIDA SAPONINLAR BO’LGAN DORIVOR O’SIMLIKLAR VA MAHSULOTLAR

Mavzuning maqsadi:farmatsiya sohasida ishlaydigan yuqori malakali xodimlar tarkibida saponinlarsaqlagan dorivor o’simlik mahsulotlarini tayyorlash, quritish, saqlash va tahlil qilishni yaxshi bilishlari kerak. Shuning uchun talabalar o’simliklarni morfologik tasvirlash, mahsulotni chinligini, sifatini va tozaligini aniqlash bo’yicha amaliy tajribalarga va ko’nikmalarga ega bo’lishlari kerak.
Mazmuni:talabalarda saponinlarsaqlovchi dorivor o’simliklarning tashqi ko’rinishini tasvirlash, dorivor o’simlik mahsulotlarining chinligini, sifatini va tozaligini, ishlstilishi, dori turlari hamda kimyoviy taxlil usullari bo’yicha amaliy bilimlarni mustahkamlash.
Kutiladigan natijalar: yangi mavzuni o’zlashtiradi, faollashadi, qiziqish orttiriladi, qisqa vaqt ichida ko’p ma’lumotga ega bo’ladi. Kafolatlangan natija oladi, o’z-o’zini nazorat qilish va bajarilgan ishlar natijalari bo’yicha xulosa chiqarishni o’rganadi.
Bu glikozidlarning suvdagi eritmasi chayqatilganda turg‘un ko‘pik hosil qiladi, shuning uchun ular saponinlar deb atalgan (lotincha sapo – sovun so‘zidan olingan). Saponinlar fermentlar yoki suyulti­rilgan kislotalar ta’sirida gidrolizlanib, monosaxaridlar aralash­ma­siga hamda aglikon-sapogeninlarga parchalanadi.

Saponinlar oq rangli amorf birikma, sapogeninlar esa kristall modda. Ular suvda, suyultirilgan etil (60–70%) va metil spirtlarida yaxshi eriydi, 90% li etil spirtida esa faqat qaynatilgandagina erib, sovitilganida qayta cho‘kadi. Saponinlar efir, xloroform va boshqa organik erituvchilarda erimaydi. Ularning aglikonlari – sapogeninlar, aksincha turli organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Saponinlar fenollar va steroid spirtlar bilan molekulyar birikma beradi. Hosil bo‘lgan birikmalar suvda va spirtda yomon erigani sababli, saponinlarni o‘simlikdan ajratib olishda va ular miqdorini aniqlashda shu reaksiyalardan foydalaniladi. Steroid spirtlarga kiradigan xolesterin miqdorini aniqlash usullari ham uning saponinlar (digitonin) bilan erimaydigan molekulyar birikma hosil qilishiga asoslangan. Saponinlar xolesterin bilan birikkanda, biologik faolligini yo‘qotadi.

Saponinlar faol biologik birikmadir. Tarkibida saponin bo‘lgan o‘simliklar kukunlarining (poroshogining) changi burun va tomoqning shilliq qavatlarini qichishtirib, yo‘taltiradi hamda aksirtiradi. Ular iste’mol qilinganida ichki sekretsiya bezlarining suyuqlik ajratish qobiliyati kuchayadi. Qon eritrotsitlarini eritish (gemoliz qilish) saponinlarning eng muhim va o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. SHuning uchun saponin eritmasini venaga yuborish mumkin emas. Aks holda eritrotsitlarni eritib yuborishi mumkin (gemolitik zahar). Iste’mol qilingan ba’zi saponinlar kuchli zahar sifatida ta’sir qilishi mumkin. Zaharli saponinlar sapotoksinlar deb ataladi.

Saponinlar aglikonlarining kimyoviy tuzilishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi.

1. Sapogeninlari triterpenlarning unumlari bo‘lgan (pentatsiklik va tetratsiklik birikmalar) saponinlar.

2. Sapogeninlari siklopentanpergidrofenantrenning unumlari (steroid birikmalar) bo‘lgan saponinlar.

Diosgenin (normal tip)

Yuqoridaaytibo‘tilganidek, saponinlarorganizmbezlariningsuyuqlikajralishqobiliyatinikuchaytiradi, so‘lakvaterajralishinioshiradi. Shuning uchun saponinlar va saponinlar saqlovchi mahsulotlar tibbiyotda balg‘am ko‘chiruvchi va siydik haydovchi hamda tinchlantiruv­chi, organizm tonusini qo‘zg‘atuvchi vosita sifatida va boshqa kasallik­larda ishlatiladi. Steroidsaponinlardansteroidgormonlarsintezqilishdaarzonmahsulotsifatidafoydalaniladi.
Mustaqiltayyorlanishuchunsavollar

1. Saponinlar deb qanday birikmalarga aytiladi.

2. Saponinla rtasnifi va fizik-kimyoviyxususiyatlari.

3. Saponinsaqlovchio’simlikvamahsulotlarninomlariniayting.

4. Saponinlarqandayspecifikxususiyatlargaega.

5. Saponinlarnixromatografiyausulidaaniqlash.

6. Saponinsaqlovchimahsulotlarnitibbiyotdaishlatilishi.

7. Saponinsaqlovchimahsulotlarinixalqxo’jaligidaishlatilishi.

8. Exinopanaks mahsulotini tashqi ko’rinishini tasvirlang.

9. Ko’pik soni va gemolitik indeksini aniqlash usullari.

10. Araliya mahsulotini kimyoviy tarkibi va ishlatilishi.

11. Jenshen o’simligini kimyoviy tarkibi va ishlatilishi.

Mustaqil bajarish uchun vazifalar

1. 
   Mahsulotni tashqi ko’rinishini o’rganish.
   
2. 
   Mahsulotni kimyoviy tarkibi, ishlatilishi va dori turlari.
   
3. 
   Sifat reaksiyalar:
   
   1. 
      ko’pik hosil qilish reaksiyasi;
      
   2. 
      gemoliz reaksiyasi;
      

v. Fontan-Kandel reaksiyasi;

4. 
   Ko’pirish sonini aniqlash.
   

“Bumerang” treningi

Talabalar kichik bir nechta guruhlarga bo’linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi.Har bitta guruh o’z fikrlarini bayon qiladi va guruhlar orasida savol javob ketadi. O’qituvchi yordamida fikr umumlashtirib to’qri javob aniqlanadi.

I-guruh vazifasi

1.Araliya oilasiga hos bo’lgan bеlgilar.

2. Jenshen kimyoviy tarkibi.

II-guruh vazifasi

1 Exinopanaks kimyoviy tarkibi.

2. Araliya mahsulotini ishlatilishi.

III-guruh

1. Jenshen kimyoviy tarkibi.

2. Exinopanaks mahsulotini tashki ko’rinishi.