Mavzu №1: Kirish

Xalqaro birliklar tizimidagi 
qiymatlari
1 
Tanob 
4037 – 4097 m
2
(Xorazm) 
2731 – 2845 m
2
(Buxora, Samarqand, 
Surxondaryo) 
1821 m
2
(Farg‘ona, Toshkent, 
Chimkent) 
2 
Akr 
4046,9 m
2
(Angliya) 
3 
Desyatina 
10925,4 m
2
(Rossiya) 
 

---

12 
1.4. – jadval 
Qadimiy hajm birliklari 
№ 
Nomi 
SI tizimi 
birliklari 
bo‘yicha 
qiymati 
№ 
Nomi 
SI tizimi 
birliklari 
bo‘yicha qiymati 
1 Mudd
1,055 
litr
14 Milva
4,225 
litr
2 Osham
15 – 20 sm
3
15 Tomchi
0,05 
ml
3 Osh 
qoshiq
15 – 20 sm
3
16 Filj 
311 
litr
4 Piyola

0, 4 
litr
17 Xarruba 0,129 
litr
5 Puta
9,3 dm
2
18 Xuplam 15...20 
ml
6 Savray

1,5 
litr
19 Qayl 
22,08 
litr
7 sanoch

1,5 
litr
20 Chetvert

3 
litr 
(Rossiya) 
8 sarjin
0,5x1x2m
3
= 1m
3
21 Barrel
159 
litr
9 Ashir
6 
litr
22 Bushel
36,37 
litr
(Angliya) 
35,24 
litr
(AQSh) 
10 Birshola 8,5 
litr
23 Vedro 
12,3 
litr
(Rossiya) 
11 Laux
520 
litr
24 Gallon 
4,546 
litr
(Angliya) 
3,785 
litr
(AQSh) 
12 Maxtum

17 
litr
25 Pinta 
0,568 
litr
(Angliya) 
0,473 
litr
(AQSh) 
13 Metre
10,3 
litr
 

---

13 
 
1.2 – rasm. Qadimiy o‘lchovlar va o‘lchash birliklari
. 
 
1.3 – rasm. Odam tanasi a’olariga asoslangan o‘lchash birliklari. 

---

14 
1.4. Metrologiya bo‘yicha asosiy atamalar 
Metrologiyada sohasida ishlatiladigan ayrim tushunchalar va 
ularning ta’riflarini quyida keltirib o‘tamiz: 
Metrologiya –
o‘lchashlar, ularning birliligini ta’inlash usullari va 
vositalari hamda kerakli aniqlikka erishish yo‘llari haqidagi fan. 
Nazariy metrologiya –
metrologiyaning fundamental asoslarini 
ishlab chiqish predmeti bo‘lgan sohasidagi metrologiya bo‘limi. 
Qonunlashtiruvchi metrologiya 
– metrologiya bo‘yicha milliy 
idora faoliyatiga qarashli va birliklar, o‘lchash usullari, o‘lchash vositalari 
va o‘lchash laboratoriyalariga davlat talablarini o‘z ichiga olgan 
metrologiya qismi. 
Amaliy metrologiya
– nazariy metrologiya ishlanmalarini va 
qonunlashtiruvchi metrologiya qoidalarini amaliy qo‘llanish masalalari 
bilan shug‘ullanuvchi metrologiya bo‘limi. 
Kattalik 
– sifat jihatidan ajratilishi va miqdor jihatidan aniqlanishi 
mumkin bo‘lgan hodisalar, moddiy tizim, moddaning xossasidir. 
Kattalik o‘lchami – 
muayyan miqdoriy ob’yekt, tizim, hodisa yoki 
jarayonga tegishli bo‘lgan kattalikning miqdoriy aniqlanganligi.
Kattalikning qiymati
– kattalik uchun qabul qilingan birliklarning 
ma’lum bir soni bilan kattalikning o‘lchamini ifodalash. 
Parametr
– berilgan kattalikni o‘lchashda yordamchi sifatida 
qaraladigan kattalik. 
O‘lchash vositasi
– metrologik tavsiflari me’yorlangan (MTM), 
o‘lchami (belgilangan xatolik chegarasi) ma’lum vaqt oralig‘ida o‘zgarmas 
deb qabul qilinadigan, kattalikning o‘lchov birligini qayta tiklaydigan va 
(yoki) saqlaydigan, o‘lchashlar uchun mo‘ljallangan texnik vosita. 
Kattalik o‘lchovi
– o‘lchov qiymatlari belgilangan birliklarda 
ifodalangan va zarur aniqlikda ma’lum bo‘lgan bir yoki bir nechta berilgan 
o‘lchamlarning kattaligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun 
mo‘ljallangan o‘lchash vositasi. 
Etalon (o‘lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni)
– kattalikning 
o‘lchamini qiyoslash sxemasi bo‘yicha quyi vositalarga uzatish maqsadida 
shkalani yoki kattalik birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun 
mo‘ljallangan va belgilangan tartibda etalon sifatida tasdiqlangan 
o‘lchashlar vositasi yoki o‘lchash vositalarining majmui. 
Birlamchi etalon
– birlikni mamlakatda (shu birlikni boshqa 
etalonlariga nisbatan) eng yuqori aniqlik bilan qayta tiklanishini 
ta’minlaydigan etalon. 

---

15 
Maxsus etalon
– birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini 
ta’minlaydigan va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat 
qiladigan etalon. 
Davlat etaloni
– davlat hududida ushbu kattalikning boshqa barcha 
etalonlari bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o‘lchamlarini aniqlash 
uchun asos sifatida xizmat qilishi vakolatli davlat idorasining qarori bilan 
tan olingan etalon. 
Ikkilamchi etalon
– birlikning o‘lchamini mazkur birlikning 
birlamchi etalonidan oladigan etalon.