Mavzu : yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari

Б 

А 

В 

Б 

А 

А 

Б 

В 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bunday ifodalash a’zosi unchalik ko‘p bo‘lmagan guruhlarda bo‘lishi mumkin. Agar guruh 

ko‘p  sonli  bo‘lsa,  aylana  shaklidagi  sxemadan  foydalanish  lozim.  Buning  uchun  4  ta  aylana 

chiziladi.  Birinchi  yoki  markaziy  aylanaga  eng  ko‘p  tanlangan  guruh  a’zosining  shartli  belgisi 

qo‘yiladi. Markazdan keyingi, ya’ni ikkinchi aylanaga 3 marta tanlangan o‘quvchilarning nomeri 

yoziladi, uchinchi aylana ichiga 1 – 2 ta tanlash olgan o‘quvchi, to‘rtinchi aylanaga tanlanmagan 

o‘quvchilarning  shartli  belgisi  hamda  aylanadan  tashqariga  rad  etilgan  o‘quvchilar  nomeri 

yoziladi. 

Bunda aylana 2 qismga ajratiladi va chap tomonga qizlar, o‘ng tomonga o‘g‘il bolalarning 

shartli  belgilari  joylashtirib  chiqiladi.  Qizlar  doira,  o‘g‘il  bolalar  esa  uchburchak  bilan 

ifodalanadi.  Doira  va  uchburchaklar  kim  kimni  tanlashiga  qarab,  strelkali  chiziqlar  bilan 

birlashtiriladi. Bu sxema sotsiogramma deb ataladi. 

  Agar  guruhda  20  dan  ortiq  a’zo  bo‘lsa,  bunday  sxema  tuzish  qiyinroq  bo‘ladi.  Shuning 

uchun bunday hollarda matritsadan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 

Matritsa  quyidagicha  tuziladi.  To‘rtburchak    yoki  kvadrat  chizilib,  guruh  a’zolarining 

soniga qarab katakchalarga bo‘linadi. CHap tarafdan yuqoridan pastga va yuqoridan o‘ng tarafga 

guruh  a’zolarining  shartli  belgilari  qo‘yib  chiqiladi.  Guruh  a’zolarining  shartli  belgilari 

o‘quvchilar familiyasi yoki familiya bosh harfi, tekshiruvchilarning tartib nomerlari ham bo‘lishi 

mumkin. Gorizontal chiziq bo‘yicha qatorlarga tanlanayotgan o‘quvchi, vertikaliga esa katakcha 

ichiga kimni tanlayotgani haqidagi ma’lumotlar yoziladi. Ijobiy tanlash “+” belgisi bilan, o‘zaro 

bir-birini tanlash esa  “+” belgisi bilan ifodalanadi. 

Ma’lumki, kichik guruh yoki jamoalarda birlamchi guruhlar mavjud bo‘lishi mumkin. Bu 

birlamchi guruhlar  esa  boshqa  matritsada  belgilanadi.  Buning  uchun  yuqorida  ko‘rsatilganidek, 

to‘rtburchak  yoki  kvadrat  chizilib,  matritsaning  chap  burchagidan  pastdagi  o‘ng  burchagiga 

qaratib  diagonal  chizig‘i  o‘tkaziladi.  Bu  chiziq  kvadratning  shu  diagonal  chizig‘iga  to‘g‘ri 

kelgan  kataklari  ustidan  o‘tadi.  1  –  matritsadan  o‘zaro  tanlanishga  ega  bo‘lgan  istagan  bir 

o‘quvchini  tanlab  olinadi.  Uning  tartib  nomerini  va  familiyasini  matritsaning  1  –  qatoriga 

o‘tkaziladi. Xuddi ana shu nomerni yuqoridagi 1 – katakka qo‘yiladi. So‘ngra 1 – matritsadan 1 

– qatorga yozilgan shaxs bilan o‘zaro tanlanishda bo‘lgan shaxslarni tanlab olinadi. Uning tartib 

nomeri va familiyasi 2 – qatorga yoziladi. Xuddi na shu nomerni yuqoridan 2 – ustunga yoziladi. 

Matritsaning shunga muvofiq keladigan kataklariga “+” belgisi yozib qo‘yiladi. Matritsaning 1 – 

qatoridagi  o‘quvchi  bilan  o‘zaro  tanlanishda  bo‘lgan  guruhning  navbatdagi  a’zosini  uning  1  – 

matritsadagi  nomerini  saqlagan  holda  3  –  qatorga  yoziladi.  SHu  nomerni  3  –  ustunning  yuqori 

qismiga ham qo‘yiladi. Tegishli katakka “+” belgisi qo‘yiladi. SHu tariqa 1 – matritsadan tanlab 

olinadigan  familiyalarni  navbatdagi qatorga  yoziladigan  o‘zaro tanlanishda bo‘lgan  birorta  ham 

kishi  qolmaguncha  davom  ettirish  kerak.  Boshqacha  qilib  aytganda,  o‘zaro tanlanishda  bo‘lgan 

kishilar  doirasi  yakunlanishi  lozim.  O‘zaro  bir-birini  tanlamagan  o‘quvchilar  matritsaning 

oxiriga yoziladi. Mikroguruh, ya’ni birlamchi guruh 2 -5 kishidan iborat bo‘lishi mumkin. 

SHunday qilib, sotsiometriya  metodi ob’ektiv va aniq ma’lumotlar, ya’ni shaxsning guruh 

yoki  jamoadagi  real  holatini  aks  ettiruvchi  ma’lumotlar  olishga  imkon  beradi  hamda  amaliy 

maqsadlarda foydalanilishi mumkin. 

                                           Sotsiometrik  matritsa