Mavzu : Qadimgi O’rta Osiyo tarixi manbalari

MAVZU : Qadimgi O’rta Osiyo tarixi manbalari .
Kirish
I bob . O’rta Osiyo tarixi yoritilgan qadimgi davr moddiy manbalari .

1. 
   Arxoelogik manbalarda O’rta Osiyo to’g’risida .
   
2. 
   Qadimgi Eron , Xitoy va Hind manbalarida O’rta Osiyo haqida .
   

II bob . O’rta Osiyoning qadimgi davri yozma manbalari .
2.1 Yunon – Rim , manbalarida O’rta Osiyo tarixi .
2.2 Avesto tarixiy manba sifatida .
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
O’rta Osiyo hududi ham Eron , Hindiston , Mesopatamiya , Yunoniston , Rim , Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o’choqlaridan hisoblanadi . Lekin , uning qadimiy madaniyat haqida ma’lumotlar juda kam saqlanib qolgan . Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy – siyosiy hayoti haqida ma’lumotlarga egamiz .

Eron , Hindiston va ayniqsa , qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan ma’lumotlarga qaraganda qadim zamonlarda O’rta Osiyo hududida yashagan qabilalar urug’chilik tuzumini boshdan kechirganlar , chorvachilik , qisman dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar .
Qadimgi O’rta Osiyo tarixi haqida manbalar juda kam . Ular asosan arxelogik manbalar asosida tadqiq etiladi . Keyingi asralarda yozma manblarni uchratishimiz mumkin .
Yunon va Rim mualliflarining to’g’rilik darajasi turlichadir . Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilagan manbalardan olingan . Shu sababdan antik davr mulliflari axborotlarida turli noaniqliklar bo’lgan .
Qadimgi O’rta Osiyo xalqlari tarixi ko’p asrlik o’rmishga borib taqaladi . Ular qadimgi xalqlar turmush – tarzi , urf – odatlari haqida hikoya qilinadi . Bundan tashqari , saklar , massagetlar kabi qabila ittiffolari o’rgainladi . Avesto , Behustun bitiklari kabi manbalar orqali taqiq qilinadi . Xitoy , yunon – rim , hind mualliflari yozib qoldirilgan asarlarda O’rta Osiyo to’g’risidagi ma’lumotlar uchraydi .
I bob . O’rta Osiyo tarixi yoritilgan qadimgi davr manbalari .

1. 
   Arxoelogik manbalarda O’rta Osiyo to’g’risida .
   

Qadimiy yodgorliklar xalqlarning madaniyati , ma’naviyati ,, qadryatlari tarixidan darak beruvchi ashyoviy dalillar hisoblanadi . Shu o’rinda tarixni arxeologik yodgorliklar misolida targ’ib etish va uning tarbiyaviy ahamiyatini ko’rsatish juda muhim . Shu bilan birga , mamlakatimiz hududida joylashgan arxeologik yodgorliklar va ulardagi topilmalar yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashda , ularning qalbida ko’hna tarix va madaniyatga hurmat – ehtirom uyg’otishda katta ahamiyatga egadir . Arxeologik yodgorliklar O’rta Osiyo O’zbekistonmadaniy hayotni o’zida aks etiruvchi juda muhim moddiy manba hisoblanadi .
¹Qadimgi O’rta Osiyo to’g’risidagi arxeolgik manablar , Selungur makonida uchraydi . Farg’ona vodiysi hududida ashel davriga oid eng noyob makon . Selung’ur g’ori Farg’ona shahridan janubiy – g’arbda Haydarkonning g’arbiy chekkasida joylashgan . Selung’ur g’ori dastlab 1958 – yilda akademik A.P.Okladnikov tomonidan o’rganilgan va u yerdan bir necha tosh uchrindilar topilib , ularning yoshi so’nggi palelitga oid deb belgilandi . 1980 – 1988 yillarda arxeologik O’.Ismoilov boshchiligidagi O’zR FAga qarashli Arxeologiya insitutining paleolit otryadi Selung’ur makoni qayta tekshirdi . Tadqiqotlar davomida 7 metr chuqurlikda o’rtacha qalnligi 20 – 40 smdan iborat 5 ta madaniy qatlam aniqlandi . Madaniy qatlamlardan toshdan yasalgan mehnat qurollari : qo’l choqmori , to’mtoq boltalar , pichoqsimon qurollar , ko’plab tishli qurollar , qush tumshug’iga o’xshash qurollar qazib olingan . Beshinchi qatlamdan ashel davriga mansub qo’l cho’qmori topildi . U O’rta Osiyo hududidagi ilk qurollardir . U nayzasimon shaklga ega bo’lib , qizil yashma toshdan tayyorlangan .
Makonnig eng muhim topilmalaridan bo’lgan odam suyaklari 3 va 2 qatlamlardan topilgan . U yerdan odamning yelka suyagining bir bo’lagi , bosh suyagi engak qismining bir bo’lagi , 14 ta tish topilgan . Antropologlar ularni tadqiq qilib , ashel davrida yashagan arxantroplar deb topdilar . Selug’ur odamining yashash davri va uning tuzilishi to’g’risida munozaralar hali tugagan emas . Bu yerda topilgan tishlar 4ta shaxsga mansubligi aniqlangan .Shulardan biri pastki tish bo’lib , 40 yoshlardagi ayolniki degan fikrga kelgan . Selung’ur odami o’ziga xos tuzilishga ega . U arxantroplar va poleantroplar o’rtasida oraliq masofani egallaydi .
Issiq mozor qo’rg’oni Olma – Ota shahridan 50 km sharqdagi Issiqdaryoning chap sohilidan topilgan . Uni 1972 – yil A.K.Akishev o’rgangan . Bu qo’rgondan saklarning kiyim – kechakalari , oyoq kiyimlari va qurollari nihoyatda yaxshi saqlangan . Bu topilmalar orqali olimlar saklarning bayramlarida kiyadigan kiyim tasvirini to’liq tiklaganlar .Ularning qalpog’I , ko’ylagi va oyoq kiyimlari oltin qadama bezaklar bilan bezatilgan . Bu yerdan 4 mingdan ortiq oltin buyumlar topilgan .
1877 – yil Vaxsh daryosining Amudaryoga quyiladigan joyida Qo’bodiyon bekligi (Janubiy Tojikiston) hududida mahalliy aholi tomonidan qadimgi davrlarga oid oltin va kumush buyumlar ko’plab topilgan . Bu noyob buyumlar olimlar qo’liga tushgachgina , uni saqlab qolishga harakat qilindi . Ulardan faqat 180 taga yaqin zargarlik buyumlari va tangalar saqlanib qolindi . U “Amudaryo xazinasi”nomini olgan bo’lib , ko’pchilikning qiziqishini o’ziga tortgan . Ular orasidan maxorat bilan ishlangan oltindan yasalgan ot – arava bo’lib , uni kumushdan yasalgan ikkita odam boshqarmoqda , odam tasvirlangan otin plastinkalar , oltin bug’u haykali , feruza ko’zli buqaning bosh qismi , oltin bilakuzuklar va boshqalar . Bular qadimgi Baqtriyada zargarlik sohasini nihoyatda rivojlanganligini ko’rsatadi .
1.2 Qadimgi Eron , Xitoy va Hind manbalarida O’rta Osiyo haqida .
Ko’hna tarixni o’rganishda forsiy , turkiy yozma manbalar bilan bir qatorda xitoy manbalarining tutgan o’rni ham alohida diqqatga sazovordir .Garchand , Xitoy manbalari milloddan ilgari yozila boshlagan bo’lsa – da 5000 yillik tarixni o’zida mujassamlashtirgan . Bu manbalar yillarning aniq ko’rsatilishi , voqealarning tadrijiy holda yozilishi bilan boshqa manbalardan ustunlikka ega . Shuningdek , mazkur manbalarda Xitoy bilan qo’shni mamlakatlar va xalqlar bilan aloqalar natijasida Turkiston va uning xalqlari tarixiga oid boy ma’lumotlar yozilgan .
Xitoy manblarida mil.avv II asrda Farg’ona Day Yuan ( Davan ) deb nomlanib , Davan davlati ya’ni Farg’ona mamlakati yohu Farg’ona mamlakati yohud davalti deb tilga olinadi .
Farg’ona – Xitoy munsabatlariga oid ma’lumotlar “Tarixiy xotiralar”dagi “XanUdi taskirasi” , “Farg’ona taskirasi”, “Xunnlar tazkirasi” va “Xannoma”da , “Xan Udining tarjimai holi” , “Xan Vendi tazkirasi” , “Jang Chyan , Li Guanli tarjimai holi “ , “ G’arbiy yurt tazkirasi”, “Xunlar haqida qissa” , “Nag’ma nova tazkirasi” , “Besh unsur tazkirasi “ kabi kitoblarda o’z aksini topgan .
Markaziy Osiyoga kelgan birinchi xitoylik sayyoh Chjan Szyan edi . U Xitoy hukumatining topshirig’iga muvofiq , Qang’ davlati hukumdorini xunnlarga qarshi urushga dav’at etish maqsadida mil.av.II asrda bu yerga tashrif buyurgan edi . Chjan Syan o’z hukumatiga yozgan xabarnomalarida Kaspiy dengizgacha cho’zilgan hududlarda istiqomat qilgan xalqlar to’g’risida dastlabki ma’lumotlarni yetkazadi , jumladan , mil.avv.127 –yilda yuborgan xabarnomasida u Farg’ona vodiysidagi Davan davlati , uning aholisi , xo’jalik hayoti haqida qiziqarli ma’lumotlar bergan . Elchining yozishicha , bu yerdagi katta va kichik shaharlarning soni 70 tani tashkil etadi . ²Davanliklar o’troq hayot kechirib , sholi va bug’doy ekkanlar , chorvachilik , jumladan yilqichilik bilan shug’ullanganlar . Xuddi shu davrda istiqomat qilgan tarixchi Szyan Xanshu uning bu ma’lumotlarini to’ldirib , Farg’onada 60 ming xonadon borligini qayd etadi . Sima Syan o’zining “Shi szi” – “Tarixiy esdalikalar” nomli asarida Farg’onadan Parfiyagacha bo’lgan hududda istiqomat qilgan aholi turli shevalarda gapirsa – da , lekin bir – birini bemalol tushunadi , deb yozadi . Demak , mil.avv.II asrda O’rta Osiyoda til jihatidan bir – biriga yaqin bo’lgan forsiyzabon qabila va elatlar istiqomat qilganlar . Lekin huddi shu davrda , ayniqsa , yuechijilar istilosidan keyin aholi tarkibida turkiy qatlam ko’paya boshladi .³
Markaziy Osiyo xalqalari haqidagi ma’lumotlar Xitoyda hukumronlik qilgan sulolalar tarixga bag’ishlangan asralarda ko’plab uchraydi . ⁴Ularning mualliflari O’rta Osiyo tarixini maxsus tadqiq etmagan bo’lsalarda , lekin o’lkamiz xususida qiziqarli ma’lumotlar yozib qoldirganlar . Yuqorida nomi tilga Sima Syan ( uni “Xitoy tarixchilarining otasi”deb atashadi ) o’zining “Tarixiy esdaliklar” nomli asarining 130 – bobida Davan davlati va uning xalqi haqida e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiriladi .
Xitoy manbalarida O’rta Osiyo ilk feodalizm davri tarixi haqida diqqatga sazovor ma’lumotlar beradi . V asrda hayot kechirgan tarixchi Fan Xua o’zining “Keyingi Xan sulolasi”nomli asarida O’rta Osiyo , Sharqiy Turkiston va Jung’oriyaning 25 – 221 yillar orasidagi tarixiga oid qimmatli ma’lumotlar keltiriladi .
Li Yan’shou (VII asr)”Shimoliy sulolalar tarixi” asar muallifidir . Mazkur asarda O’rta Osiyoda , jumladan Xorazm va Sharqiy Turkiston haqida ma’lumotlar uchraydi . Li Yan’shou bilan zamondosh bo’lgan Vey Chjen o’zining kasbdoshlari Yan Shigu va Kxun Indalar bilan hamkorlikda “Suy xonadonining tarixi”nomli asar yozgan . Asarning 83 – bobida Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo haqidagi talay ma’lumotlar bor .
“Shi Szi” (“ Tarixiy esdaliklar”) xitoy tarixshunoslarining otasi hisoblanadigan Sima Syanning 130 dan ortiq asaridir .⁵Sima Tsyan – ( taxminan mil.avv.145 yoki 135 – 86 yillar) Lunmin ( hozirgi Shen’si viloyati) shaharida saroy tarixchisi Sima Txan oilasida tug’ilgan , mamlakat bo’ylab ko’p sayohat qilgan , otasi vafot etgan (mil.avv.108yili) keyin uning o’rniga saroy tarixchisi sifatida qabul qilingan . Mil.avv.98 yili imperatorga qarshi chiqib , sarkarda Li Linni himoya qilgani uchun qattiq jazoga tortilib ( bichilgan )saroydan quvib yuborilgan . Lekin u ruhiy tushkunlikka tushib qolmadi va bo’lajak tarixiy kitob ustidagi ishni davom ettirdi . Ko’p vaqt o’tmay Sima Tsyan yana saroyga taklif etildi va imperator Bosh mahkamasi boshlig’I etib tayinlandi , kitobini yozib tamomlashga sharoit yaratib berildi . Uning “Shi szi” nomli asarida Xitoyning qadimiy zamonlardan to mil.avv.I asr boshlariga qadar o’tgan tarix bayon etilgan . Asarda , uning 123 bobida O’rta Osiyo , aholisi , madaniyati haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi .⁶
“Bey Shu” (“ Shimoliy sulolalar “) 100 bobli asar bo’lib , Tan sulolasi (618- 907y)davrda istiqomat qilgan yirik tarixchi Li Yuan Shou (taxm.386 – 535 y),Tsi(550 – 577y),Chjou(557 – 581y) sulolasi hukumronligi , ya’ni 386 – 581 yillar tarixi bayon qilingan . Asarda O’rta Osiyo , jumladan Xorazm va Sharqiy Turkiston haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz .
Tosh va sopolga o’yib yozilagan yozuvlarda , bunday yozuvlarda Ahomoniylarnig qadimgi poytaxti Persopol , shuningdek Suza va Ekbatana (hozirgi Hamadon) shaaharlari va uning atroflarida topilgan .
Masalan , pishiq sopol taxtachaga o’yib yozilgan bir yozuvda Doro I (mil.avv.522-486 yy) hukumronligining dastalabki yillarida (mil.avv.494-490yy) Suzada bunyod etilgan saroyning qurilish tafsiloti , aniqrog’I qurilishga ketgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi yozilgan . Taxtachadagi ma’lumotlarga ko’ra oltin Lidiya bilan Baqtriyadan , qimmatbaho toshlar , lazurit va serdolik (qizil va qizg’ish rangli tosh ))toshttSSSo’g’diyonadan
So’g’diyonadan , feruza Xorazmdan olib kelingan .
Persopoldan (Sherozning shimoliy tarafida , unda taxminan 50 km masofada joylashgan 520 – 450 yillar orasida qurilgan shahar ) topilgan yozuvlar va tasviriy suratlar – relyeflar katta ilmiy qiymatga ega . Ularning ayrim namunlari XVII – XVIII asrlarda (1621 – y) italiyalik sayyoh Pedro Della Valle va daniyalik olim K.Niburning nomi bog’liq .1931 – 1934 , 1935 – 1939 va undan keyingi yillarda nemis olimi E.Xertsfild , amerikalik E.Shmidt , fransuz A.Godar hamda eronlik M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan o’tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Persopolda juda ko’p noyob yodgorliklar ochildi . Ular orasida Apadana zinalar ustiga ishlangan tasviriy suratlar alohida ahamiyat kasb etadi . Suratlarda ( balandligi 3 juft – ingliz o’lchovi 30 , 479 santimetrga teng ) ahamoniylarga tobe bo’lgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan) o’lpon olib kelgan kishilar qiyofasi tasvirlangan . Ular orasida Baqtiryaliklar turli idishlar , teri , mo’yna va tuya bilan , so’g’dliklar turli mato , teri va qo’ylar bilan saklar ot va qurol – aslaha bilan tasvirlangan .
Yodgorliklar orasida muhimlaridan yana biri mashhur Behustun yozuvlaridir . Bu yozuvlar uzunligi 22m , umumiy balandligi 7,8m bo’lib , ular Shimoliy Eronda , Kirmonshohdan 30km masofada , daryo bo’ylab o’tgan qadimgi karvon yo’li yoqasida , uning chap tarafida , Zagros nomli tik qoyaga , taxminan 105 metr balandlikda Doro I ning amri bilan yozilgan g’alaba yodgorligidir . Yozuv elam , bobil va qadimgi eron tillarida bitilgan va mil.avv.523 – 522 yillari Ahamoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata 522 - yil 29 – sentabrda halok bo’lgan , Frada – marg’iyonalik , 522 – yil 10 – dekabr asir olingan , Skunxa – hozirgi Qozog’iston va O’zbekiston hududida istiqomat qilgan sak qabilalarining yatakchisi kabi boshliqlar rahbarligidagi xalq harakatlari xalq harakatlari haqida rivoyat qiladi .
Saklar , massagetlar , toxarlar va qadimgi Qanha xalqi , ularning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti haqidagi qimmatli ma’lumotlarni hindlarning epik dostoni “Mahobharata”da ham uchratamiz .
“Mahobharata”(“Bharata avlodalari jangnomasi”) sanskrit tilida yozilgan bo’lib , 100 ming baytni o’z ichiga olgan 18 kitobdan iborat . Afsonaviy shoh Bharataning ikki toifa avlodalari kavravlar va pandavlarning o’zaro adovatlari va urushlari bayon etilgan . U mil.avv. X – VIII asrlarda yaratilgan .
Asarda , masalan , uzoq Hinsitonga , fikrimizcha savdo – sotiq ishlari bilan borgan saklar , toxarlar va qanhalar haqida mana bu muhim ma’lumot keltirilgan : ⁷“Uning (podshoh Yudhishtirning ) eshigi oldida boshqa xalqlar bilan birga saklar , toxarlar va qanhaliklar ham navbat kutib turardilar . Pahmoq soqol , peshonalari shohlar bilan bezatilgan , qo’llarida turli – tuman sovg’alar , jun , rang , ipak va patta (oq qayiqning bir turi ) daraxt tolasidan , shuningdek kamyob matolardan , paxtadan to’qilgan gazlamalar , mayin , nafis terilar , uzun va o’tkir qilichlar , shamshirlar , temir nayzalar , har xil boltalar , ichimliklar , hushbo’y narsalar , turli – tuman qimmatbaho toshlar”.
2.1 Yunon – Rim , manbalarida O’rta Osiyo tarixi .
Yunon va Rim mualliflari ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir . Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan . Shu sababdan antik davr mualliflari asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug’rofiy atamalar – daryolar , tog’lar , shahar va qishloqlarning qayerda sharxlashganligini aniqlash (lokalizatsiyalash qilish) ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi . Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sabab bo’lib , hozirgacha aniqlanmagan . Antik mualliflar asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar bilan qorishib ketadi . Yunon va Rim tarixchilarining O’rta Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzuq – yuluq bo’lib , ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan . Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda O’rta Osiyo istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri maholdir . Shunday bo’lsada , antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak .⁸
Qadimgi Yunon va Rim tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea bilan bog’liq , aniqrog’i , yunon – fors urushlari va Iskandar Makedoskiyning Ahamoniylar davlatiga qarshi hujumi bilan bog’liqdir .⁹
O’rta Osiyo qadimgi davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Yunon va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarning asaralari muhim manba bo’lib xizmat qiladi .
Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida mulohaza yuritmasa ham , ularni to’g’ri bayon etishi , o’zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi . Gerodotning asarida O’rta Osiyoning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar , issedondar , massagetlar , daylar va saklar haqida , ularning turmushi , urf – odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz . ¹⁰
Gerodot o’z asarini yozishda xilma – xil manbalardan foydalanadi , jumladan , Eron , Skifiya , Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati cho’g’ida yiqqan ma’lumotlarni keltiradi . U O’rta Osiyoda bo’lmagan edi , lekin Kaspiy Ortidagi mamlakatlar tarixi bilan qiziqar edi . Tadqiqotchilarning fikricha , Gerodot Eronda bo’lgan chog’ida ahamoniylar davlati zodogonlari bilan suhbatlar qurib , O’rta Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay qolgan va ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi . Gerodot Eron shohi Kir II ning massagetlar diyoriga hujumi , massagetlar malikasi To’maris tomonidan tor – mor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni , shuningdek , baqtriyaliklar , xorazmiylar , issedonlar , saklar haqida , ularning turmushi , urf – odatalari , harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi .¹¹
Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligi va baland maqomi haqida yozadi . Bu ma’lumotlardan kelib chiqib , o’sha davr O’rta Osiyo xalqlari hayotida matriarxt sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin . Gerodot bu xalqlarda kannibalizm hollari uchrashi haqida ma’lumot beradi , urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib , uning go’shtini hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tannovul qayd etadi . Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik , baliq ovi va dehqonchilik bilan shug’ullanishlarini ta’kidlaydi . Doro I davrida O’rta Osiyo xalqlari Eronga tobe bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib , Gerodot Behustun yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi .
Gerodot tarixning shunchaki xabarchisi emas , balki tarixni jonlantirib ko’rsatuvchi yetuk ijodkordir .Uning skiflar haqidagi nihoyatda bebaho qadrli . Ayniqsa skiflarning hayoti haqidagi hikoyalari , ularning urf – odatlari va udumlari haqidagi badiiy lavhalar shunday jonli va hayotiy tarzda ifodalanganki , ularni o’qigan o’quvchi bevosita hayajonga tushadi .
Qadimgi O’rta Osiyo haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri Ktesiy (mil.avv.V – IV asrlar ) hizoblanadi . Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo’lgan . Afsuski , Ktesiy asaralarning asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan . Uning asarlaridan olingan ayrim parchalar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan . Gerodot farqli o’laroq , Ktesiy faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas , balki , ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan . Shu sababdan , uning asarlaridan foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir . Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning O’rta Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari ishonchli emas . Ktesiy o’z asarida birinchi marta Zoroastr ( Zardusht) nomini tilga oladi . U sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi . Zardusht podsho bo’lgan emas , allbatta . Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom Baqtriya bilan bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda , ya’ni Baqtryada vujudga kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvotlovchi dalillardan biridir . Ktesiy Baqtryliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriya tor – mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi . ¹²
Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishlarga moyil ekanliklarini ta’kidlaydi . Shu bilan bog’liq holda u saklar malikasi Zarineya haqidagi hikoyani keltiradi . Zarineya o’zining birinchi eri va akasi Kidrey halok bo’lganidan so’ng Parfiya viloyatining hokimi Mermerga turmushga chiqadi . Forslar bilan jangda Zarineya yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi . Striangey nomli fors uni ta’qib etadi va qo’lga tushiradi , lekin Zarineyaning iltimosiga ko’ra uni ozod etadi . Keyingi jangda esa Zarineyaning eri Mermer Striangeyni asirga oladi va Zarineyani yalinishiga qaramay uni o’ldirmoqchi bo’ladi . Shunda Zarineya asirlarni ozod etib , ular bilan birga erini o’ldiradi va Parfiya viloyatini Eron shohiga berib , u bilan do’stona munosabat o’rnatadi . Ktesiy keltirgan bu ma’lumot naqadar to’g’ri ekanligini bilish qiyin , lekin bu hikoya Gerodotning – sakalar jamiyatida ayollar roli : yuqori ekanligini haqidagi axborotni tasdiqlaydi . Ktesiy Eron shohi Kirning halok bo’lishi to’g’risida Gerodotdan ancha farq qiladigan ma’lumotlar keltiradi . Uning yozishicha , Kir derbikalar bilan bo’lgan jangda yarador bo’lib , otdan yiqlib tushadi , shundan so’ng Kir vafot etadi . Ktesiyning bu ma’lumoti to’g’ri emas , deb aytish mumkin , chunki boshqa manbalarda bunday axborot uchramaydi .
Gerodot va Ktesiydan boshqa Yunon tarixchilari ham o’z asarlarida O’rta Osiyo xalqlari to’g’risida ma’lumotlar beradilar . Ulardan Kesnofont (mil.avv.445 – 355) o’zining tarixiy – siyosiy roman janrida yozilgan “Kiropediya”nomli asarida Baqtryalikalar , saklar va girkaniyaliklarning fors shohi Kir tomonidan bo’ysundirilishi va uning qo’shini tarkibida Ossuriyani zabt etishda qatnashganliklarini ko’rsatib o’tadi .
Yuqorida takidalab o’tilganidek , antik mualliflarning O’rta Osiyoga qiziqishlarining ortishiga sabab bo’lgan yana bir muhim tarixiy voqea – Iskandar Zulqarnaynning sharqqa hujumlaridir . Ko’p mualliflar Iskandar tarixini yoritish jarayonida u bosib olgan mamlakatlar haqida , shu jumladan , O’rta Osiyo to’g’risida ma’lumotlar yozib qoldirganlar . ¹³Iskandar hayoti va faoliyati haqidagi tarixiy asarlarining eng muhimi – bu Arrinanning “Iskandar hujumlari” nomli asaridir . Bu asar milodiy II asrda , Iskandar davridan 5 asr o’tgandan keyin yozligan . “Iskandar hujumlari”buyuk sarkarda shaxsiga maddohlik ruhida taklif etilgan asardir .¹⁴
Arrian Flaviy (95-175) yirik yunon yozuvchisi , tarixchisi va geograf olimi , Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan . U “Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari”nomli kitoblar muallifidir .
O’rta Osiyoning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning “Iskandarning hujumlari”nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi . Unda fotihning istilochilik yurishlari batafsil yoritiladi .
Arrian o’z asarini yoritishda juda ko’p tarixiy manbalardan foydalangan . Jumladan, Iskandarning saroy kundaliklaridan , Sikandar hujumlarining guvohi va ishtirokchisi bo’lgan sarkardalar Ptolomey Lag va Aristobulning esdaliklaridan keng foydalangan . Asar panegrizm – maddohlik ruhida yozilgan – muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi . U ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bo’lib , mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi .
Arrian mo’tabar manbalardan foydalanganligiga , ularga tanqidiy yondashganligi asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi . Arrian foydalangan birinchi darajadagi manablar keyinchalik yo’qolib ketganligi hisobga olsak , uning asari g’oyat nodir yodgorlik ekanligiga ishonch hosil qilamiz .
Arrian Flaviyning “Iskandar hujumlari” asari nemis ( Myuller, Leypsig,1886y) hamda rus ( Korenkov , Toshkent ,1912 y va M.E.Sergenko,M - L , 1962 y ) tillarda nashr etilgan . ¹⁵
Kvint Kursiy Ruf (mil.avv.I asrning oxiri – milodiy I asrning birinchi yarmi ) – mashhur Rim tarixchisi , Iskandar Zulqarnaynning Eron , Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy hujumlari haiqda 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar tarixi” nomli asar yozib qoldirgan .¹⁶
Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshalari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan . Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf asari lotin tilida yozilgan bo’lib , 10 kitobdan iborat , lekin uning dastlabki ikki kitobi bizgacha yetib kelmagan . Mutaxassislar Kvint Kursiy Rufning manablarga tanqidiy yondashlmasligini , Iskandar hayoti bilan bog’liq voqealarni badiiylashtirilganligi ta’kidlaydilar . Kursiy ayrim hollarda fantastik syujetlarni to’qib chiqaradi , o’z qahramoni Iskandarning ruhiy holatlarini ochib berishga intiladi . Muallif tasvirlanayotgan voqealarni aniq sanasini keltirmaydi . Shu bilan birga u Iskandarning real siymosini yaratishga harakat qiladi . Kvint Kursiy Rufning taliqnida Iskandar taqdir erkatoyi , o’ziga bino qo’ygan , bosqinchilik qonida bo’lgan , shafqatsiz , qasoskor , mard , tanti va bag’rikeng shaxs sifatida gavdalanadi . Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar , Kurtsiyning asari O’rta Osiyo xalqlarning Iskandar Maqduniy davridagi tarixga oid boy ma’lumotlar beradi . Asardagi Baqtriya va So’g’diyonaning tabiati va iqlim sharoitlari , Spitamen qo’zg’olonining tafsiloti va boshqa ma’lumotlar diqqatga sazovordir .
Kvint Kursiy Rufning asarida O’rta Osiyo hududining Iskandar Zulqarnayn qo’shinlari tomonidan istilo qilinishi , xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi , xususan , Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib berilgan . “Buyuk Iskandar tarixi”1841 – yil Myuttsel , 1867 – yili T.Nyol’deke va 1885 – yil Fogel tomonidan nashr etilgan . Ruscha yangi tarjimasi V.S.Sokolov tahriri ostida chop etilgan (Moskva,1963y).¹⁷
O’rta Osiyoning mil.avv.IV – milodiy IV asrlardagi tarixi , tarixiy jug’rofiyasi va etnografiyasiga doir ma’lumotlar Diodorning Sitsiliskiyning “Tarixiy Kutubxona”(mil.avv.Iasr) , Rim tarixchisi Pompey Trogning “Flipp tarixi”va “Ibtido”nomli asarlarida (mil.avv.I – milodiy I asr ) , yunon tarixchisi Polibiyning “Umumiy tarix”(mi.avv.II asr) , rim tarixchisi Pilniyning “Tabiiy tarix”, rim tarixchisi Tatsitning “Tarix”va “Yilnomalar” (“Annallar” 1 – 2 asrlar) ,yunon olimi Klavdiy Ptolomeyning “Jug’rofiyaga oid qo’llanma” ( II asr) , rim tarixchisi Ammian Marsellinning “Ahmol”(IV asr) va boshqa mualliflarning asarlarida uchraydi .
“Oddiy tarix”Gay Pliniy Sekundning shoh asari hisoblanadi va unda antik dunyo tarixi , iqtisodiy ahvoli hamda madaniyatini bayon etilgan . Unda muallifning o’z manbalariga jiddiy va tanqidiy munosabatda bo’lmaganligi , ayrim dalil va vaqealarni buzib ko’rsatilganligi sezilib turadi . Bu kitob antik dunyo tarixi bo’yicha keng ma’lumot beruvchi qomusiy asar sifatida etiborlidir .
“Oddiy tarix”da O’rta Osiyoning ham qadimiy tarixi , unda istiqomat qilgan xalqlar , masalan , skiflar , Oks – Amudaryo , Yaksart – Sirdaryo va Skifcha shahar nomlari , tabiiy boyliklari , Antioxiya shaharlarining barpo etilishi haqida qimmatli ma’lumotlar bor .¹⁸
Polibiy ( mil.avv.201 – 120) – yirik yunon tarixchisi , 40 kitobdan iborat “Umumiy tarix”asari bilan mashhur . Unda Ellada , Makedoniya , Karfagen , Misr , Suriya va Rimning 220 – 146 yillari orasidagi ijtimoiy – siyosiy tarixini o’z ichiga oladi . Umumiy tarix yozilgan bu asarning katta qismi saqlanmagan , bizgacha faqat 1 – 5 kitoblarigina yetib kelgan , xolos .
Polibiyning “Umumiy tarixi” daliliy ma’lumotlarga boyligi , voqelarning nisbatan xolisona yoritilishi bilan alohida ahamiyatga egadir .
Unda Oks – Amudaryo va Yaksart – Sirdaryo haqida , Antiox I ning Baqtriya podshohi Yevtidemga qarshi harbiy hujumi haqida muhim ma’lumotlar bor .
2.2 Avesto tarixiy manba sifatida .
Zoroastrizm – otashparatlik (mil.avv.VI – milodning VI asri ) dinining muqaddas kitobi bo’lib , miloddin avvalgi VI – milodning VI asrlarida yozilgan , Eron hamda O’rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati , e’tiqodi , tili , adabiyoti va qisman tarixini o’rganishda asosiy manba hisoblanadi .
Asarning yozilgan joyi haqida turlicha fikrlar mavjud . Bir guruh olimlar – fransuz J.Darmsteter , Ozarbayjon olimi I.Aliyev , “Avesto”Midiya – hozirgi Eronning shimoliy – g’arbiy qismi va Ozarbayjonda yozilgan desa ,ko’pchilik – V.V.Struve , S.P.Tolstov,F.Altxaym va boshqalar Amudaryo bo’yida joylashgan viloyatlarda , Balx va Xorazm oralig’ida yaratilgan , deb hisoblaydilar . Oxirgi fikr so’nggi vaqtlarda Eron olimlari , masalan Ibrohim Pur Dovud tomonidan ham e’tirof etilgan .
“Avesto”matni to’liq saqlanmagan . Bizgacha , uning juda oz qismi yetib kelgan , xolos . Ma’lumki , “Avesto” Kayoniy hukumdorlardan Gishtosp – Vishtosp zamonida kitob holiga keltirilgan . Rivoyatlarga qaraganda uning gatlar deb ataluvchi asosiy qismi xudo – Zaratushtra tomonidan yozilgan va Ma’sudiy , Tabariy va Beruniylarning so’zlariga qaraganda 12000 ho’kiz terisdan tayyorlangan maxsus pergamentga oltin harflar bilan yozilgan . O’sha vaqtlarda uning uch nusxasi mavjud bo’lgan , lekin bir nusxasi Iskandar Zulqarnaynning farmoni bilan yoqib yuborilgan . Ikkinchi nusxasi Yunonistonga olib ketilgan , uchinchi nusxasi esa otashparastlar diniga kuchli e’tiqodli bo’lgan kishilar qo’lida saqlanib qolgan . Lekin bu nusxa to’liq emas .
Asarning saqlanib qolgan qismlarini to’plash va kitob holiga keltirish ishlari Parfiya podshosi Valgash III (148 – 192 ) hamda Sosoniylar (milodning III asri )davrida ham davom ettirildi . “Avesto”sosoniy Shopur II (309 – 379) davrida tartibga solindi , izohlar va qo’shimchalar(zand) bilan boyitildi va to’la kitob holiga keltirilib , asosiy qismlari pahlaviy tiliga tarjima qilindi . Bu kitob “ZandAvesto” nomi bilan mashhur .
Afsuski , “Zand Avesto” ham bizning zamonamizgacha to’la holda yetib kelmagan . Uning bir qismi Iskandar Zulqarnayn yurishlari vaqtida , boshqa bir qismi esa arablar istelosi (674 – 715y) vaqtida yo’q qilingan . Asarning bizgacha yetib kelgan qismi , professor E.E.Bertelsning ma’lumotiga qaraganda ¹⁹,83 000 so’zdan iboratdir . U, asosan to’rt qismdan – yasna , yashtov , vispered , vendidaddan iborat . Yana tarkibiga kirgan gat deb ataladigan qo’shiqlar “Avesto”ning eng ko’hna va qimmatli qismlardir .
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish keraki , Qadimgi O’rta Osiyo tarxi to’g’risida hikoya qiluvchi manabalarni shartli ravishda :
1 Arxeologik manbalar ;

2. 
   Xalq og’zaki ijodi ;
   
3. 
   Etnografik manbalar ;
   
4. 
   Antropologik materiallar ;
   
5. 
   Yozma manbalar ; kabi yo’nalishlarga bo’lib tadqiq etishni lozim deb bilaman . O’rta Osiyo to’g’risidagi yozma manbalarda biri bo’lgan “Avesto”ning o’rni katta . Unda , xatto Gipokrat qasamidan avval , o’rta osiyolik tabiblardan qasam ichish borligini , ularning qo’lida ilon va jom borligini qayd etadi .
   

“Avesto”da oila munosabatlari ham yoritiladi . Unda o’z vaqtida turmushga chiqmagan qizlar va o’z vaqtida uylanmagan yigitlar 40 darra bilan jazolllanganligi ko’rsatiladi . Bundan tashqari , tozalikka qat’iy rioya etiladi , toza oqar suvga ahlat tashlash qatiy taqiqlangan .
O’rta Osiyo to’g’risida yunon – rim mualliflari asarlarida ba’zi , bir uzuq –yuluq ma’lumotlar uchraydi . Behustun bitiklarida o’rta osiyo xalqlari madaniyati , urf – odatlari , ananalari haqida ma’lumotlar uchraydi .
Foydalanilgan adabiotlar :

1. 
   Madraimova A.G.Manbashunolik – T . 2008 .
   
2. 
   Арриан Флавий . Поход Александра
   
3. 
   /Пер.М.Е.Сергенко – М .1993 .
   

3Cтрабон .География в семнадцати книгах /Пер.Г.А.Стратановского. – М 1994 .

4. 
   Арриан Флавий . Поход Александра / М.Е.Сергенко – М .1993 .
   
5. 
   Asqarov A. O’zbekiston tarixi . – T : O’qituvchi, 1995
   
6. 
   Ahmedov B.O’zbekiston tarixi manbalari .- T: O’qituvchi 2001 .
   
7. 
   Бертелсъ Е.Е.История персидско – таджикской литературь . – М. 1960 .
   
8. 
   Квинт Курсий Руф . История Александра Македонского/Пер.М.Е.Сергенко.М.1993
   
9. 
   Геродот история .http://www.vehi.net/istoriYa/grecia/02.html
   
10. 
    Крюков М.В.Сыма Цянъ и его” Исторические записки.
    
11. 
    Рифтин Б.Литература Древно Китая http://history .rin .ru/text/tree/108.html.
    
12. 
    Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya .
    
13. 
    Киглер В. Сказочние мотивиъ Геродота . – Киев .1903 й.
    
14. 
    Manbashunoslik . Fargona . 2003 .
    
15. 
    Страбон . География в Семнадцати книгах .Пер .Г.А.Стратановского – М . 1994 .
    

1^ Egamberdiyeva N.A. Areologiya bet 53-54 .

2^ Asqarov A.O’zkekiston tarixi – T :O’qituvchi ,1995 . – B 173 – 174 .

3^Asqarov A.O’zkekiston tarixi – T :O’qituvchi ,1995 . – B 174 – 175 .

4^ Рифтин Б.Литература Древно Китая http://history .rin .ru/text/tree/108.html.

5^ Крюков М.В.Сыма Цянъ и его” Исторические записки”

6^ Axmedov B.O’zbekiston tarixi manbalari . –T :O’qituvchi ,2001 . – B 50 .

7^ Ahmedov B.A.O’zbekiston tarixi manbalari . – Toshkent :O’qituvchi , 2001 33 – 34 betlar .

8^ Sadqulov T.S.O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar – T : O’qituvchi ,1993 , - B 4 -5 .

9^ Manbashunoslik – Farg’ona , 2003 – B 39 .

10^ Геродот история .http://www.vehi.net/istoriYa/grecia/02.html

11^ Boynazarov F.Qadimgi dunyo tarixi . – T : Iqtisod – moliya , 2006 – b .36 .

12^ Manbashunoslik – Farg’ona , 2003 – B . 40

13^ O’zbekiston xalqalari tarixi .1 jild . – T:Fan , 1992 . – B 29 .

14^ Qarang:Арриан Флавий.Поход Александра ./Пер.М.Е.Сергенко – М 1993 .Arrian History of Alexander the Grate and Indica .With an English translation by E.I.Robson .Vol.I – II Cambridge , 1961 .

15^ Madraimov A.G.Fuzailova . Manbashunoslik – T . 2008 . – B 127

16^ Qarang:Квинт Курсий Руф . История Александра Македонского/Пер.М.Е.Сергенко.М.1993 .

17^ Axmedov B.O’zbekiston tarixi manbalari .- T : O’qituvchi , 2001 – B 37 .

18^ Madraimov A.G.Fuzailova.Manbashunoslik – T .2008 . – B 127 – 128 .

19^ Бертелсъ Е.Е.История персидско – таджикской литературь . – М. 1960 С.52.