Mavzu: " pedagogika fan sifatida. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot metodlari"

Ko„nikma - shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati 

Malaka - muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan shakli 

Ma‟lumot - ta‟lim-tarbiya natijasida o„zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko„nikma va 

malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui 

Rivojlanish - shaxsning fiziologik va intellektual o„sishida namoyon bo„ladigan miqdor va 

sifat o„zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon 

---

II. Pedagogika fanining paydo bo‟lishi va rivojlanishi. Pedagogika nafaqat o'zining o'rganuvchi 

predmeti, balki tarixiy rivojlanishi bilan ham o'ziga xos fandir. 

«Avesto» ta‟limoti, «Qur‟oni Karim» sabog'i, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 

(810-970),  Abu  Iso  Muhammad  ibn  Iso  at-Termiziy  (824-892)  kabi  xadis  ilmining  ulig'lari 

ta‟lim- tarbiya  jarayoniga ulkan  xissa qo'shib, pedagogjkaning shakllanishiga zamin  yaratdilar. 

Ulaming pedagogik qarashlari tarixning zarhal sahifalaridan munosib o'rin egalladi. 

Ilk  o„rta  asrlarda  Abu  Nasir  Forobiy  (789-950),  Abu  Ali  ibn  Sino  (980-1037),  Abu  Rayhon 

Beruniy  (937-1051),  Kaykovus  (XI  asr),  Ahmad  Yugnakiy  (XI  asr),  Mahmud  Qoshg„ariy  (XI 

asr) kabi allomalar ta‟lim - tarbiyaga oid dunyoviy fikrlari bilan shuxrat qo- zondilar. 

0„zbek  badiiy  tilining  asoschisi,  buyuk  davlat  arbobi  Mir  Alisher  Navoiy  o'zining  tarbiyaviy 

ahamiyatga molik boigan noyob asarlari, ilmiy tafakkur va falakiyot ilmi sohasida yetuk dunyo- 

qarash  sohibi  Mirzo  Ulug'bek  ma‟rifiy  qarashlari,  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  va  boshqa 

adiblar o'zlarining oimas ijodiyoti bilan pedagogika taraqqiyotiga salmoqli hissa qo'shdilar. 

Ovro'pa  faylasuflari  Tertullian  (160-222),  Avgustin  (354-430),  Akvinat  (1225-1274)laming 

pedagogik  ta‟limoti  muvaffaqiyat  qo-  zongan  boimasada,  rotterdamlik  Erazm  (1466-1536), 

Italiyalik  Vik-  torino  de  Feltre  (1378-1446),  farangistonlik  Fransua  Rable  (1494-  1553)  va 

Mishel  Monten  (1533-1592)laming  insonparvarlik  g„oya-  lari,  ta‟lim-tarbiyaga  oid  qarashlari 

muhim ahamiyat kasb etdi. 

Didaktikaning asoschisi, chex olimi Yan  Amos  Komenskiyning ta‟lim tamoyillari, shakllari  va 

uslublari to‟g‟risidagi  ilmiy qarashlari,  ingliz  faylasufi  va pedagogi  Jon Lokk (1632-1704)ning 

«jentelmen  tarbiyasi»  -  tadbirkor  va  ma‟rifatli,  ishbilarmon  va  ziyoli,  e‟tiqodi  kuchli  shaxs 

tarbiyasiga oid taiimoti bugungi kunda ham o„z dolzarbligini yo'qotganicha yo„q. 

Fransuz  ma‟rifatparvar  mutafakkirlari  Deni  Didro  (1713-1784),  K.  Gelvetsiy  (1715-1771),  P. 

Golbax  (1723-1789),  Jan  Jak  Russo  (1712-1778)laming  demokratik  va  gumanistik  qarashlari, 

shvey-  tsariyalik  olim  Iogann  Genrix  Pestalotsi  (1746-1827)ning  o'quvchi-  larning  ma‟naviy 

tarbiyasi va rivojlantiruvchi taiim nazariyasi pedagogika sohasini kengaytirdi. 

Amerikalik  olimlar  Iogann  Fridrix  Gerbart  (1776-1841),  Jon  Dyui  (1859-1952),  Edvard 

Tomdayk  (1874-1949)laming  fanga  «tarbiyaviy  taiim»,  «dars  modeli»,  «rivojlantiruvchi 

topshiriqlar tizimi», «eksperimentel pedagogika», «test usuli» kabi tushuncha-  larni kiritishlari, 

noan‟anaviy  pedagogik  taiimotlari,  nemis  olimi  Fridrix  Adolf  Disterverg  (1790-1886)ning 

tamoyillari muammo- lariga qarashli nazariyasi insonlarni xanuzgacha originalligi bilan hayratga 

soladi. 

Rus  milliy  pedagogikasining  asoschisi  Konstantin  Dmitriyevich  Ushinskiy  (1824-1870)ning 

o'qitishning  xalqchilligi  nazariyasi,  ulug„  yozuvchi,  olim,  pedagog  va  tanqidchi  Lev 

Nikolayevich  Tolstoy  (1828-1910)ning  o„qitish  jarayonidagi  hayotiylik  tamoyili  taiim-tarbiya 

jarayonida o'ziga xos o'rinni egalladi. 

Jadidchilik harakatining yorqin namoyondalari: Munawarqori «Abdurashidxonov, Mahmudxo'ja 

Behbudiy, Saidahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Ishoqxon Ibrat, Muhammad- 

sharif So„flzoda kabilar 

           Bugungi  kunga  qadar  pedagogika  sohasida  yangi-yangi  ta‟li-  motlar,  g„oyalar  kashf 

qilindi,  yuzlab  risolalar,  asarlar  yaratildi,  bu  sihaga  oid  «Everest  cho„qqilari  zabt  etildi,  ammo 

tarbiya  jarayonidagi  insonni  chuqur  o„yga  cho„mdiradigan  muammolar  hanuzgacha  o„z 

yechimini to„laqonli topganicha yo„q. 

Pedagogikaning metodologik asosi yosh avlodni tarbiyalash an‟analarini, jamiyatning taraqqiyot 

bosqichlaridagi  o„qitish  va  ka-  mol  toptirish  tizimlarini,  ulaming  qonun-qoidalarini,qomusiy 

mutafakkirlar,  ma‟rifatparvar  adiblar  va  pedagoglaming  ta‟lim-tarbiya,  ma‟rifatga  doir 

g'oyalarini va ularning rivijlanishini mukammal o„rganadigan fandir. 

Zamonaviy  Pedagogika  ijtimoiy  hayot  jabhalarida  faoliyat  ko„rsatayotgan  shxslami  bozor 

iqtisodiyoti sharoitida raqobatga bardosh bera oladigan, yuksak ongli, mustaqil fikrlay oladigan, 

xulq-atvori  bilan  o'zgalarga  ibrat  bo„ladigan  bilimli,  komil  inson  etib  tarbiyalashdek  muhim 

masalalami hal qilishi lozim. 

---

Pedagogika  insonshunoslik  fani  bo‟lib,  jamiyat  va  shaxs  munosabatlarini  tizimlashtiradigan 

tarbiya va ta‟lim muammolarini o„rganadi. 

Unda hozirgi zamon fani va metodologiyasining quyidagi umumiy masalalari yoritiladi: 

- fan tarixi va taraqqiygti; 

- fan haqidagi asosiy konsepsiyalar; 

- hozirgi zamon fanidagi asosiy dolzarb muammolar. 

Pedagogikaning rivojiga IX-XVI asrlar (Sharq uyg‟onish davri)da yashab ijod etgan Al-Buxoriy, 

At-  Termiziy,  Abu Nasir  Fo-  robiy,  Abu  Rayhon Beruniy.Abu  Ali  ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, 

Mahmud Qoshg„ariy, Ahmad Yassaviy, Bohouddin Naqshbandiy, Mirzo Ulug‟bek, Mir-Alisher 

Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi buyuk daholar, XIX asming oxiri XX asr boshlarida 

Turkistonda  jadidchilik  harakatining  yirik  namoyondalaridan  Abdurauf  Fitrat,  Mahmudxo‟ja 

Behbudiy, Munawarqori Abdura- shidxonov, Abdulla Avloniy, Saidahmad Siddiqiylar, Ovro p.i 

davlatlarining buyuk mutafakkir va pedagog olimlaridan Yan Amos Komenskiy, Jan Jak Russo, 

I.G. Pestolotsi,  Adol‟f Disterveg.  К D Ushinskiy, A.S. Makarenko, J. Lokk, Jon Dyui, Edvard 

Torndayk, 

S.T. Shaskiy, B.Blumlar ulkan hissa*qo‟shdilar. 

Pedagogika fan sifatida shakllanib, takomillashib borib, ta‟lim- tarbiyaning maqsad va vazifalari, 

ulaming mazmuni, usullari hamda tashkil etish shakllari haqidagi fanga aylandi. 

Insoniyatning  yashash  uchun  kurashish  va  turli  tabiiy  ofatlardan  himoyalanish  yo„lida  olib 

borgan  harakatlari  tarbiya  g„oyalarining  shakllanishiga  asos  bo„lib  xizmat  qilgan.  Ijtimoiy 

tarbiya  g„oyalari  asrlar  davomida  shakllanib  kelgan  bo„lib,  kishilik  jamiyati  tarixiy 

taraqqiyotining har bir bosqichida yangi mazmun bilan boyib borgan.  

Ijtimoiy  tarbiya  va  uning  bosqichlari.  Insoniyatning  yashash  uchun  kurashish  va  turli  tabiiy 

ofatlardan himoyalanish yo„lida olib borgan harakatlari tarbiya g„oyalarining shakllanishiga asos 

bo„lib xizmat qilgan. Ijtimoiy tarbiya g„oyalari asrlar davomida shakllanib kelgan bo„lib, kishilik 

jamiyati tarixiy taraqqiyotining har bir bosqichida yangi mazmun bilan boyib borgan.  

Ibtidoiy  jamoa  tuzumida  odamlarning  guruh-guruh  bo„lib  hayot  kechirishi  sababli  bolalarga 

tirikchilik o„tkazish yo„lidagi faoliyat (o„simlik mevalari, ildizlarini terish, hayvonlarni ovlash)ni 

tashkil etish borasidagi tajribalarni o„rgatish guruh a‟zolari tomonidan birdek amalga oshirilgan. 

Bilimlar,  aksariyat  hollarda,  mehnat  va  o„yin  jarayonlarida  o„zlashtirilgan.  Mehnat  faoliyatini 

tashkil etish jinsiy xarakterga ega bo„lganligi bois o„g„il va qiz bolalarni tarbiyalashda o„ziga xos 

jihatlar ko„zga tashlangan. 

Oila,  xususiy  mulk  va  davlatning  paydo  bo„lishi  ijtimoiy  tarbiya  mazmunida  ham  tub 

o„zgarishlarning sodir etilishi, quldorlarning paydo bo„lishi olib keldi. Aynan mana shu davrdan 

tarbiya  jamiyatning  ijtimoiy  talab  va  ehtiyojlari  asosida  yo„lga  qo„yila  boshladi.  Erkin 

fuqarolarni tarbiyaning maqsadi, vazifalari, mazmuni va vositalari borasidagi fikrlar Demokratik, 

Platon va Aristotellarning asarlarida muhim o„rin egallagan. Mutafakkirlarning asarlarida ushbu 

fikrlar mustaqil pedagogik nazariya sifatida emas, balki falsafiy qarashlar yoki jamiyatni tashkil 

etish loyihasining muhim komponenti tarzida bayon etilgan. Ushbu davrda tabiiy-ijtimoiy fanlar 

tizimi shakllanishi uchun boshlang„ich asoslar qo„yildi.  

Quldorlik  tuzumida  erkin  bo„lmagan  kishilar  (qullar)ning  haq-huquqlari  cheklanganligi  bois 

tarbiya tizimi faqatgina quldorlar, ularning farzandlari uchun xizmat qilgan. 

Feodal  tuzumda  pedagogik  g„oyalar  feodallar  manfaatini  ifoda  eta  boshladi.  Mazkur  davr 

pedagogik  jarayonni  tashkil  etishda  diniy  g„oyalar  yetakchi  o„rin  egallashi  bilan  tavsiflanadi. 

Ijtimoiy  hayotda  diniy  muassasalar  (G„arbda  cherkov,  Sharqda  esa  machitlar)ning  roli  osha 

borib,  bolalarni  o„qitish  va  tarbiyalash  ishlari  asosan  shu  maskanlarda  tashkil  etildi.  Garchi 

dunyoviy g„oyalarni ilgari surish, ilmiy nazariyalarni yaratish va targ„ib etishning din peshvolari 

tomonidan  qoralanishi  kabi  holatlar  ham  ko„zga  tashlangan  bo„lsa-da,  ammo  savdo-iqtisodiy 

aloqalar  ko„lamining  kengayishi,  tabiiy  ofatlarga  harshi  keskin  chora  ko„rish  ehtiyoji  ilmiy 

bilimlarning rivojlantirish hayotiy zaruriyat ekanligini isbotladi.  

Savdo,  hunarmandchilik  va  manufaktura  negizida  rivojlanib  borayotgan  ishlab  chiqarishni 

yanada  takomillashtirish  yo„lidagi  amaliy  harakatlar  bu  boradagi  muvaffaqiyat  murakkab 

---

texnikani  boshqara  oladigan  shaxsni  shakllantirish  evaziga  hal  etilishi  tasdiqladi.  Bu  davrda 

ilg„or, progressiv pedagogik g„oyalar ilgari surildi.  

Aynan shu davrda pedagogika fani asoslari muayyan tizimga solindi va ilmiy jihatdan asoslandi. 

Shaxsga ta‟lim berish, uni tarbiyalashga oid qarashlar yanada boyitildi; ta‟lim tizimiga ilm-fan, 

texnika  yangiliklarini  tadbiq  etish,  o„qitishni  yangi  tizim  (izchil,  uzluksiz,  asoslangan)  asosida 

tashkil etish kabi g„oyalar ilgari surildi. 

Sobiq  Sho„ro  davrida  pedagogika  fani  mazmunan  ilm-fan,  texnika  va  texnologiya  yutuqlari 

asosida  boyib,  ta‟lim  muassasalari  tizimi  shakllantirildi,  har  tomonlama  rivojlangan  shaxsni 

shakllantirish  nazariyasi  asoslandi.  Biroq,  mazkur  nazariya  g„oyalarini  amaliyotga  tadbiq 

etishning puxta asoslangan mexanizmi yaratilmadi.  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III.Pedagogika fanlari tizimi. 

 Shaxs  kamolotini  ta‟minlash,  uning  intellektual,  ma‟naviy-axloqiy  hamda  jismoniy  jihatdan 

rivojlanishiga  erishishda  turli  yosh  davrlari,  har  bir  davrning  o„ziga  xos  jihatlari,  shuningdek, 

bolaning  fiziologik,  psixologik  holatini  inobatga  olish  maqsadga  muvofiqdir.  Yaxlit  pedagogik 

jarayon muayyan turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar tomonidan o„rganiladi. YA‟ni: