|
1
-
Mavzu: “
Ona tili leksikografiyasini o’qitish metodikasi
” fanining
maqsadi va vazifalari. Fanning vujudga kelishi, o’rganish obe’kti va predmeti
REJA:
1. “Lug’atdan foydalanish metodikasi” fanining maqsadi.
2. “Lug’atdan foydalanish metodikasi” fanining vazifalari.
3. “Lug’atdan foydalanish metodikasi” fanining оb’ekti va predmeti.
Tayanch so‘z va iboralar:
leksikografiya, lug‘atchilik, so‘zlik bosh ma’no,
hosila ma’no, qomusiy lug‘at, filologik lug‘at, tamoyili.
Lug`at – so‘z, frazema, parema, morfema va boshqalarning belgilangan
maqsadga ko‘ra, ma’lum qonuniyat hamda ehtiyoj asosida tartibga solingan
yig‘indisi, leksikografiya – lug‘at va uning tuzilishi, yaratilish tamoyillari haqidagi
bilim – ta’limot. Leksikografiya – yunoncha “lexis” –
so‘z
, “grapho” –
yozaman,
yozish, yozilgan
kabi ma’nolarni ifodalaydi.
Ilmiy adabiyotlarda lug‘atchilik tilshunoslikning alohida sohasi hisoblansa-
da, aslida leksikologiya bilan bevosita aloqadordirligi aytiladi1. Chunki leksikada,
avvalo, tilning lug‘at tarkibi, shuningdek, so‘z ma’nosi, uning iste’mol darajasi,
nutq, uslub hamda shakl va mazmunga munosabati kabilar o‘rganiladi.
1 Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент, Фан, 1981. –Б. 289.
Leksikografiya tilshunoslikning lug‘at tuzish bilan shug‘ullanuvchi va u
bilan aloqador bo‘lgan masalalarni o‘rganuvchi sohasi,
“lug‘atchilik”
deb ham
yuritiladi. Aslida
leksikografiya
va
lug`atchilik
tushunchalari farqlanadi.
Leksikografiya
lug`at tuzish nazariyasi va
lug`atchilik
lug`at tuzish amaliyotini
ifodalaydi.
“Lug‘at” arabcha “til”, “sheva”, “lahja”, “so‘z”, “ibora” kabi ma’noni
bildiradi. Hozirgi kunda ushbu so‘z ikki ma’noda: 1) muayyan tilda, uning hududiy
yoki ijtimoiy lahjasida mavjud bo‘lgan, shuningdek, u yoki bu yozuvchi asarlarida
uchraydigan so‘zlar yig‘indisi, ya’ni leksika; 2) so‘zlar (yoki morfema, so‘z
birikmasi, ibora) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan,
tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, ma’nolari, yozilishi (imlosi),
talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida ma’lumotlar
jamlangan kitob ma’nolarida qo‘llanadi.
Ana shu ikkinchi ma’nodagi lug‘atlar madaniyat sohasida muhim o‘rin
egallaydi, chunki ularda jamiyatning ma’lum davrda erishgan bilimlarni aks etadi2.
Lug‘atlar, shuningdek, bir qator ijtimoiy vazifalarni bajaradi: muayyan voqea-
hodisa haqida o‘quvchiga ma’lumot beradi; uni o‘z ona tilidagi va o‘zga tillardagi
so‘zlar bilan tanishtiradi; tilni, uning lug‘at tarkibini takomillashtirish,
me’yorlashtirish va tartibga solishga yordam beradi.
Lug‘at tuzishda, albatta, ma’lum maqsad ko‘zda tutiladi. Maqsad esa, davrga
ko‘ra, ehtiyoj asosida belgilanadi. Leksikografiya sohasining ob’ekti lug‘atlar va
ularning tarkibiga kiruvchi birliklar. Leksikografiyaning predmeti lug‘at tuzish
qonuniyatlari, lug‘at tiplari, lug‘atchilikning tarixiy taraqqiyotini belgilashdan
iborat.
Ma’lumki, kishiiyat dunyoga kelganidan so‘z bilan ish tutadi, so‘z olamiga
duch keladi, undan foydalanadi. Kishilar bir-biri bilan muloqotga kirishar ekan,
tildan foydalanish jarayonida ularda turli ehtiyoj paydo bo‘ladi. Bu ehtiyojlarni
qondirish lug‘at yaratishni taqozo etadi. Tilning so‘z boyligini jamlash, ularni
tartibga solib, foydalanish uchun qulay holatda taqdim etish, tavsiflash,
imkoniyatlarini ochib berish leksikografiya sohasining bosh vazifasi ekanligi
ma’lum.
Darhaqiqat, lug‘atlar barchaga barobar xizmat qiladi. Undan barcha soha
vakillari birdek foydalanadi.
Ma’lumki, til doimo o‘zgarib turadi. Ayniqsa, tilning leksikasi tez
o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shu bilan birga, tilning leksik qatlami asrlar mahsuli hamdir,
ya’ni har bir tarixiy davr, ijtimoiy taraqqiyot bosqichi o‘z ifodasini topadi. So‘zlar,
til birliklari eskiradi, yangi so‘zlar paydo bo‘ladi.
“Leksikografiya asoslari” kursining bosh maqsadi lug‘atchilikning
shakllanishi, taraqqiyoti haqida ma’lumot berish, uning istiqbolini belgilashga
xizmat qilish. Bilamizki, lug‘atchilik shakllanishi uzoq tarixga ega. Jumladan,
o‘zbek lug‘atchiligining shakllanishiga e’tibor qaratganimizda ham, buni
kuzatishimiz mumkin.
Turkiy tillar lug‘atshunosligi boy tajribaga ega. Ayniqsa, o‘tmish
lug‘atshunoslari o‘ziga xos lug‘at tuzish usullari, tamoyillari, so‘zlarni sharhlash
uslublari jihatidan ajralib turadi. Ushbu lug‘atlarda so‘z tanlash mezonlari,
so‘zning semantik tarkibiga munosabat bildirish, so‘zning ma’no qirralarini ochish
kabi masalalar bo‘yicha hozirgi zamon lug‘atshunoslari uchun ham nazariy, ham
amaliy ahamiyat kasb etadi. Davr nuqtayi nazaridan yuqori darajada baholangan,
haqiqatan, o‘ta noyob bo‘lgan Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”
(“Turkiy so‘zlar devoni”) asarining yaratilishi ham o‘ziga xos tarixga ega. Bu
lug‘atning yaratilishi uchun hind va arab tilshunosliklari doirasida yaratilgan
ko‘pgina qadimgi lug‘atlar, masalan, Sibavayhiyning “Al Kitob” asari, Halil al
Faraxidinning “Ayna kitobi”, Firuzabodiyning 60 yoki 100 jildlik lug‘ati yoki
“Qomus” asari kabi boshqa asarlarning manba bo‘lganligini qayd etish kifoya.
Mahmud Koshg‘ariyning o‘zi “Devon”ning yaratilishida Xalil ibn
Ahmadning “Kitob ul-ayn” asaridan foydalanganligini qayd etadi. Demak, o‘zbek
lug‘atchiligining shakllanish tarixini M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”
asari bilan belgilaganimizda ham, uning taraqqiyoti o‘rta asrlarda va undan oldingi
davrlarda yaratilgan ko‘plab lug‘atlar bilan belgilanadi.
“Leksikografiya asoslari” kursining asosiy vazifalari sifatida quyidagilarni
ko‘rsatish mumkin:
- lug‘atchilikning shakllanishi haqida ma’lumot berish, tarixiy lug‘atlar,
ularning yaratilish sabablarini bayon qilish;
- lug‘at turlari (asosiy turlari) haqida ma’lumot berish, ularning o‘ziga xos
jihatlarini tavsiflash;
- lug‘at tuzish qonun-qoidalari, tamoyillari borasida bilimlar berish;
-
lug‘atchilikning
taraqqiyot
bosqichlarini
belgilashda
ijtimoiy
o‘zgarishlarning o‘rnini belgilash;
-
kishilarda
lug‘atlardan
foydalanish
malakasini
hosil
qilishga
ko‘maklashish;
- o‘zbek lug‘atchiligining istiqbolini belgilovchi ma’lum vaziyatni
shakllantirish, asosiy manbalardan xabardor qilish;
- ta’lim-tarbiya tizimida lug‘atlardan foydalanishning muhim ekanligini,
zaruriyat ekanligini yoshlarga, ta’lim tizimi xodimlariga singdirish.
Har bir lug‘at amaliy xarakterga ega. Bu leksikografiyaning nazariy asosini
belgilashda muhim. Zero, leksikografiyaning nazariy asosini, ehtiyojini qondirish
maqsadida tuziladigan lug‘atlarning yarartilish qonun-qoidalari, ularni tuzish
tartiblari, lug‘atlar turlarini belgilash tashkil etadi. Ya’ni maqsadning to‘g‘ri
belgilanishi, maqsaddan kelib chiqqan holda ularning turlarini belgilash, turlarning
o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda, lug‘atlarning shaklini belgilash, u yoki bu
shakldagi lug‘atni tuzishning tamoyillarini belgilash lozim bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
