Mavzu : Nutq uslublari. So’zlashuv uslubi

23-Mavzu: Urg’u talaffuzi. Qo’shib yoki ajratib yozish

Reja:

1. Urg’u talaffuzi. O’z va o’zlashma so’zlarda urg’u haqida ma’lumot.

2. Qo’shib yoki ajratib yozish. Qo’shma va juft so’zlar imlosi.

3.Ajratib va qo’shib yoziladigan qo’shma so’zlarhaqida ma’lumot.

Tayanch so’z va iboralar: urg’u talaffuzi, o’z va o’zlashma so’z, qo’shib va ajratib yozish, qo’shma va juft so’z.

Til sohibida o’z qatlam so’zlarining talaffuzi muammo tug’dirmaydi. O’zlashma so’zlarning talaffuzi esa birmuncha murakkab.Uni tinglash , lug’at asosida mashq qilish bilan o’zlashtirish mumkin. So’zlarni urg’usiga rioya qilib talaffuz qilish – madaniy nutq belgisi.

Urg’u ta’sirida yozuvda aks etmaydigan tovush o’zgarishi sodir bo’ladi: direktor - direktr, metod-metd. O’zlashma so’zda urg’u qaysi bo’g’inda bo’lishidan qat’i nazar , urg’u oladigan o’zbekcha qo’shimcha qo’shilganda , urg’uning joyi o’zgaradi: direktor-direktorni, metod-metodga kabi.

Qo’shma so’zlar imlosiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi:

1. 
   Qo’shib yoziladigan qo’shma so’zlar: olibsotar, uchburchak, sassiqpopishak. Chunki bunday qo’shma so’zda so’z urg’usi bitta bo’ladi;
   
2. 
   Ajratib yoziladigan so’zlar qismining har birida alohida so’z urg’usi bo’ladi: O’zbekiston Respublikasi, boshdan oyoq, olib kelmoq, xarid qilmoq.
   

Qo’shma so’zlar so’z birikmasidan hosil bo’ladi. Butunlay qo’shma so’zga aylangan so’z birikmalari qismlari qo’shib, endi qo’shma so’zga aylanayotganlari ajratib yoziladi: so’zboshi , temir yo’l, osma ko’prik.

Ba’zi qo’shma so’zlarni qo’shib ham ,ajratib ham yozish hollari uchraydi: soch siypatar-sochsiypatar, beshikto’y-beshik to’yi kabi. Juft so’zlar ham ikki xil yoziladi: katta-kichik – katta-yu kichik kabi.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1. 
   Nima uchun urg’u talaffuzi kishisaviyasining oynasiga qiyoslanadi?
   
2. 
   O’zlashma so’zlarda urg’uni qanday aniqlash mumkin?
   
3. 
   Urg’u ma’no farqlaydigan 5 juft so’z toping va gaplar tuzing.