Мавзу : Корхона пул окимларини тахлил кили шва башоратлаш

2-БОБ. Пул оқимининг таҳлилини такомиллаштириш ва башоратлаш муаммолари


2.1. Хўжалик корхоналарида пул оқимининг таҳлили ва уни башоратлаш масалалари

Бозор иқтисодиёти соҳасида бошқарув субъектларига фақат ахборотга эга бўлишнинг ўзи кифоя қилмайди. Бу ахборот билан ишлаш, тўғри хулосалар чиқариш ва улардан ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш мақсадида фойдаланиш зарур бўлади. қишлоқ хўжалик корхоналарининг хўжалик фаолиятини бошқаришда фойдаланиладиган манбалар қаторига пул маблағларининг ҳаракати тўғрисидаги ахборотлар ҳам киради. Йиллик бухгалтерия ҳисоботи маълумотлари асосида хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий ҳолатини таҳлил этишнинг умумий элементларидан бири бўлган пул маблағлари ҳаракатини таҳлил этиш долзарб вазифалардан биридир. Хўжаликларнинг пул маблағларини таҳлил этиш бухгалтерия ҳисоботларидан фойдаланувчиларга қуйидагиларни баҳолашга имкон беради:

• 
  корхонанинг ўз пул маблағлари билан таёминланганлик даражасига;
  
• 
  фаолият йўналишлари бўйича пул маблағларининг кирим ва чиқим суммаларига;
  
• 
  келиб тушган пул маблағларининг ишлатилиш самарадорлигига;
  
• 
  банкротлик эҳтимолига;
  
• 
  корхонанинг жорий фаолиятини амалга ошириши ва белгиланган муддатларда кредиторлик мажбуриятларни қоплаш учун керак бўладиган пул маблағларини ишлаб топишга бўлган лаёқатига ва ҳакозолар.
  

хўжалик юритувчи субьектлар пул маблағлари ҳаракатини жаҳон амалиётида икки хил ахборот манбалари асосида ўрганилиши белгилаб қўйилган. Яёни, умумий жиҳатдан бухгалтерия баланси маёлумотлари асосида ҳамда тўлиқ, кенг ва хусусий жиҳатдан эса пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот маёлумотлари бўйича амалга ошириб борилади.
Пул маблағларининг оқимини қуйидаги асосий кўрсаткичлар таёрифлайди:

• 
  пул маблағларининг келиб тушиши ва сарфланиши суммаси;
  
• 
  келиб тушган ва сарфланган пул маблағларининг тузилмаси;
  
• 
  келиб тушган ва сарфланган пул маблағларининг ўзаро сальдоси;
  
• 
  келиб тушган ва сарфланган пул маблағлари нисбат коэффициенти (пул маблағлари оқими коэффициенти).
  

Ҳисобга олиш амалиётига жорий этилган янги шаклдаги “Пул маблағларининг ҳаракати” ҳисоботи барча корхоналар ва молия институтларининг молиявий ҳисоботлари таркибига киритилган ва молиявий ҳисоботдаги маълумотларнинг фойдалилигини оширишга қаратилган. Пул маблағларининг ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот бошқа ҳисобот шакллари билан биргаликда корхонанинг энг ликвид активларидаги ўзгаришларни, унинг молиявий тузилмасини (жумладан, ликвидлик ва тўловга лаёқатлилигини), корхоналарнинг қиёслама баҳолаш мақсадида келгуси пул оқимларининг жорий қийматини моделлаштириш имконини берадиган доимий равишда ўзгарувчи ташқи ва ички омиллар шароитида пул оқимлари ҳаракатини тартибга солиш лаёқатини баҳолаш ва тушунишга хизмат қилувчи ахборот тақдим этилишини таёминлайди.
Пул маблағлари ҳаракатини таҳлил қилиш молиявий аҳвол ва молиявий натижаларни таҳлил қилиш ўртасидаги таҳлилий иш ҳисобланади. Пул маблағлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботдаги умумлаштириш обёекти корхонанинг банк счётлари ва кассадаги пул маблағлари ҳисобланади. Ушбу ҳисоботни тузишда пул маблағларининг эквивалентлари ҳам пул маблағларига тенглаштирилади. Уларга қийматнинг жуда оз ўзгариш таваккалчилиги билан олдиндан маёлум пул маблағлари суммаси эркин айлантириладиган қисқа муддатли ва юқори ликвидликка эга инвестициялар, банк овердрафти киради. Пул маблағлари ва уларнинг эквивалентларининг муомалага кириб келиши ва чиқиб кетиши корхонанинг операцион, инвестицион ва молиявий фаолиятдаги пул маблағлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботда очиб бериладиган пул оқимларини ташкил қилади.
Пул оқимларини фаолият турига кўра ажратиш, фойдаланувчиларнинг ҳисобот маёлумотларига нисбатан турли талаблар билан боғлиқ. Операцион фаолиятда компаниянинг хўжалик жараёнини пул маблағлари билан таёминлаб туриш имкониятини баҳолаш ва ишлаб чиқариш қувватларининг кенгайиши натижасида оборотнинг ошиши тенденцияларини аниқлаш муҳимдир. Инвестицияларга йўналтирилган маблағлар бўлажак ишлаб чиқариш қувватларининг шаклланган хўжалик фаолияти даражасини ва белгиланган рентабеллик ҳамда ликвидлик даражаларини қанчалик сақлай олиш имкониятларини кўрсатади. Пул оқимлари тўғрисидаги молиявий тусдаги маёлумотлар компания мулкдорлари ва кредиторларининг компания шакллантирилаётган пул оқимларига нисбатан келгусидаги даёволари нуқтаи-назаридан қизиқиш уйғотади.
Республикамиз хўжалик юритувчи субъектларининг юритаётган амалдаги бухгалтерия балансида жами пул маблағлари “Жорий активлар” деб номланган бўлимнинг 320 сатрида йил бошига ва йил охирига бўлган ҳолатда ўз аксини топган. Бунда биринчи навбатда хўжалик бухгалтери пул маблағлари суммасининг расшифровкасини келтириши, яёни, кассадаги пул маблағлари, ҳисоб рақамидаги пул маблағлари ва бошқа счётлардаги пул маблағларининг кенгайтирилган шаклини тузиб олиш керак бўлади. Буни илмий тадқиқотимиз обёекти бўлган 8-автосаройнинг пахтачиликка ихтисослашган ширкат хўжаликларининг 2003 йил якунлари бўйича тузилган бухгалтерия баланси маёлумотлари асосидаги пул маблағлари ҳаракатини таҳлил қилиб чиқамиз. (2.1-жадвал)