Mavzu : Konsultativ psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi Reja: 1

4.Konsultasiya bosqichlari va qonuniyatlari, hamda shaxs shakllanishining muammolari: biogenetik, sosiogenetik va psixogenetik nazariyalar.
Psixologiya va sosiologiya Sosiologiya fani qam yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida oz taraqqiyotining muqim bosqichiga otgan ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuqlardan qam foydalanadi, qam ularning kolami kengayishiga baqoli qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda ajralib chiqqan,bugungi taraqqiyot davrimizda aloqida aqamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sosiologiya bilan aloqasi uzviy bolib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va rivojlanishni ta'minlash ishiga xizmat qiladilar. qolaversa, ququqiy, demokratik davlat qurish ishini sobitqadamlik bilan amalga oshirayotgan ozbekiston aqolisining ququqiy madaniyatini va demoqratik ozgarishlarga psixologik jiqatdan tayyorligini amalda ta'minlash, bu soqada muntazam tarzda ijtimoiy fikr va insonlar fikr va qarashlaridagi ozgarishlarni oz vaqtida organish, bashorat qilish va taraqqiyot mezonlarini ishlab chiqishda ikkala fanlar metodologiyasi va metodlarini birlashtirish tadbiqiy aqamiyat kasb etadi. Shuning uchun joylarda tashkil etilgan ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari ayni shu vazifani bajarishga qaratilgandir. Respublikamiz miqyosida esa "Ijtimoiy fikr" markazining turli mavzular boyicha olib boradigan ijtimoiy sorovlari aqolining kayfiyati, qiziqishi, xoxishi,eqtiyoji, niyatini ifodalash bilan birga, qukumat va davlat tomonidan qanday istiqbolli rejalar tuzish lozimligiga olib keladi. Ijtimoiy-psixologik sorovlarning oliygoqlarda otkazilishi ustoz-shogird, talaba-oqituvchi munosabatlarini, ish joylarida otkazish xodim-raqbar, xodim-xodim munosabatlarini bilib olish imkonini yaratadi. Bu orqali nafaqat sosiologik sorov, balki inson shaxsiga aloqador psixologik xususiyatlarni aniqlash mumkin boladi. Psixologiya va pedagogika Pedagogika bilan psixologiyaning ozaro qamkorligi va aloqasi an'anaviy va azaliy bolib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruqida amalga oshirishdagi roli va nufuzi oziga xosdir.Respublikamizda amalga oshirilayotgan "Ta'lim toqrisidagi qonun" qamda "Kadrlar tayyorlashning Milliy Dasturi"ni amalga oshirish qam ikki fan qamkorligi va ozaro aloqasini qar qachongidan qam dolzarb qilib qoydi. Milliy dasturda e'tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar soqibi bolib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart - sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta'lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning ozuslub va qoidalari yetarli bolmaydi. Shuning uchun qam psixologiya u bilan qamkorlikda yosh avlod ongining ta'lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha oqitish texnologiyalarini bola tomonidan ozlashtirilishi va undagi aqliy qamda intellektual qobiliyatlarga nechoglik ta'sir korsatayotganligini organish va shu asosda ishni tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyqunlashtirishni taqozo etadi.
5.Ma’ruza mashg‘ulotlarida egallangan nazariy ma’lumotlar asosida konsultativ ta’sir etish texnologiyasi va muammosi. Chet el psixologiyasida konsultativ ta’sir etish texnologiyasi: L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi, E.Erikson hamda D.B.Elkoninlarnung konsultativ ta’sir etish texnologiyasi.
L.S.Virotskiyning madaniy-tarixiy kontsentsiyasi
L.S.Vigotskiy (1896-1934) eng mashxur rus psixolori va faylasuf­laridai biridir. Olim uz ilmiy qarashlarida ilgari surgan ko’plab goyalar 6еvosita bolalarniig psixik ttaraqqiyotiga oiddir. L.S.Vigotskiyning oliy psixik funktsiyalar shakllanimi haqidagi qonuni bolalar tarbiyasi va ta'limini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Psixolog ilmiy kiziqishlarining markazida bolaning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti masalasi turadi. L.S.Vigotskiyning iz­lanishlari oliy psixik funktsiyalar, ya'ni ixtiyoriy xotira va diqqat, tafakkur, irodaviy harakatlarni bеvosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bulmasligini, ushbu funktsiyalarning moxiyatini tushunish uchun ularning ildizlarini organizmdan tashqaridagi ijtimoiy muhitdan izlash lozimligiii ko’psatdi. Aynan L.S.Vigotskiyning il­miy qarashlari ijtimoiy muhit ahamiyatini aniqlashtirishda muhum poydеvor bo’lib xizmat qiladi.L.S.Vigotskiyiing fikricha, muhit oliy psixik funktsiyalariing taraqqiyot manbaidir. Muhitniig tarakiyotdagi roli yosh utishi bilan uzgarib boradi. Shuniig uchun muhitni absolyut emas, nisbiy qabul qilish kеrak. Insonda xulk-atvorning tugma shakllari mavjud bulmaydi. Odamning psixik taraqqiyoti faoliyatniig tarixan shakllan­gan turlari va usullarini uzlashtirish orhali kеchadi. Miyaniig mor­fofiziologik xususiyatlari va muloqot bola taraqqiyoti uchun sharoit sifatida xizmat qiladi. Taraqqyotning asosiy harakatlantiruvchi ku­chi - ta'limdir. L.F.Obuxovaning fikricha, L.S.Vigotskiyning katta xizmati shundaki, u bolalar psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyi­lini kiritgan. Ushbu tamoyilga ko’pa, psixik hodisalar harakatdagi narsa sifatida upganilishi lozim. L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy kontseptsiyasi. E.Erikson, D.B.Elkonin tabaqalash nazariyalari Rus psixologiyasidagi ongogenezni davrlarga tabaqlaash muammosi dastlab L.S Vigotiskiy, Blonskiy, B.G.Ananev singari yirik psixologlarning arlarida uz aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shugullanuvchilar safi kengayib bordi, shu boisdan tabaqlianish kelib ch i kishi, ilmiy manbai, rivojlanish ja- ragnllrsha splashilishi nukgai nazaridan ozaro keskin farqlanadi. ho:jr ontogenezni davrlarga tabaqllash yuzasidan muloxdza yurm I mm) |,| olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruxdarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir. L S Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqiddiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib kuiidagi bosqichlarga ajratadi:
Chaqalloklik davri inqirozi.
Gudaklik davri 2 oylikdan 1 yoshgacha.
Bir yoshdagi inqiroz.
Ilk bolalik davri 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3 yoshdagi ink,iroz.
Maktabgacha davr 3 yoshdan 7 yoshgacha.
7 yoshdagi intsiroz.
Maktab yoshi davri 8 yoshdan 12 yoshgacha.
13 yoshdagi inkiroz.
Pubertat (jinsiy etilish) davri 14 yoshdan 18 yoshgacha.
17 yoshdagi inkiroz.
Olim uz asarlarida har bir davrning oziga xos xususiyatlarini chukur ilmiy tariflay olgan. Eng muximi shaxs ruhiyatidagi yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy axamiyatga molik muloxazalar bildirgan. Biroq bu muloxazalarida ancha munozarali, bahsli urinlar ham uchraydi. Umuman, L.S.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishini a mal ga oshiruvchi inkirozlar roli togrisidagi mulohazalari va o l ga surgan goyalari hozirgi kunning talabiga mosdir. Chaqllokdik davri tugilganidan bir oylikkacha.
Kichik maktabgacha davr 1 oylikdan 1 yoshgacha.
Maktabgacha talimdan oldingi davr I yoshdan 3 yoshgacha.
Maktabgacha tarbiya davri 3 yoshdan 7 yoshgacha.
Kichik maktab yoshi davri 7 yoshdan 11 (12) yoshgacha.
Urta maktab yoshi davri (usmirlik) 13 yoshdan 15 yoshgacha.
Katta maktab yoshi davri 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Krutetskiy
insonning ontogenetik kamolotnning kuyidagi bostsichlardan iboratligini takidlaydi:
Chaqaloqlik (tugilganidan 10 kunlikkacha).
Gudaklik (10 kunlnkdan 1 yoshgacha).
Ilk bolalik (I yoshdan 3 yoshgacha).
Bogchagacha yoshi (3 yoshdan 5 yoshgacha).
Bogcha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha).
Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha).
Usmirlik (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
Ilk uspirinlik yoki katta maktab yoshi (1518 yosh). har ikkala tasni f ham puxtaligidan, ularga qanday nuktai nazardan yondashilganidan qati nazar iison kamolotini tolaa ifodalab berishga ojizlik qiladi. Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosk;ichlari xaqida kuproq, malumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, etuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari togrisida nazariy va amaliy malumotlar etishmaydi. Shunga qaramay, ular orta maktab pedagagik psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi. XXI asr psixologiyasining yirik vakilli A.V.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga sotsial-psixologik nuktai nazardan yondashib, yosh davrlarining oziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Petrovskiygacha psixologlar shaxsning bir tekis kamol topishini organgan bolsalar, u shaxs shakllanishining prosopial ijtimoiy qoidalarga muvofiq va asotsial (aksilijtimoiy) bosqichlari ham bolishi mumkinligini isbotlab berishga xaprakat qiladi: shaxsning kamol topishi uchta makrofazadan iboratligini kayd etib, birinchisi bolalik davriga togri kelishini, unda ijtimoiy mux,itga moslashish, kunikish (adaptatsiya) ruy berishini; ikkinchisi usmirlarga xos individuallashish; uchinchisi uspirinlikda, yani etuklikka intilish davrida oziga xos xislatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari pay do bolishi ni bayon qiladi, shaxsning shakllanishi kuy i da gi bosqichlarda amalga oshishini takidlaydi:
Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingn davr) tugilganidan 3 yoshgacha.
Bogcha davri 3 yoshdan 7 yoshgacha.
Kichik maktab yoshi davri 7 yoshdan 11 yoshgacha.
U rta maktab yoshi (usmirlik) davri 11 yoshdan to 15 yoshgacha
Yuqori sinf oquvchisi (ilk uspirinlik) davri 15 yoshdan 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning tasnifi mukammal bolsa-da, kamolotning oraliq; bosqichlarini, ularning oziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaxolanki, usish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksil ijtimoiymi, baribir, har ikki yunalishning ham oralik, jabhalari bolishi ehtimoldan holi emas. Lekin bu goyani chukur ifodalab berish joiz.