Mavzu : Bank tizimi – moliya tizimining asosiy tarkibiy qismi sifatida mundarija: kirish i-bob

2.2 Mamlakatimiz tijorat banklarining real sektorni moliyalashtirish tendentsiyalari
Mamlakatimizda tijorat banklari faoliyatini rivojlantirish borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar natijasida tijorat banklarning kapitallashuv darajasi yildan-yilga oshib bormoqda. Bu esa o’z navbatida ularni kreditlash potentsialini oshirish imkoniyatini yaratib bermoqda. Tijorat banklarining kapitali va depozit mablag’larining yuqori sur’atlarda o’sishi, ularning iqtisodiyot real sektorini moliyaviy qo’llab-quvvatlashdagi rolining yanada kengayishiga, aktivlar va kredit qo’yilmalari hajmining sezilarli darajada ko’payishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.Statistik ma’lumotlardan ko’rishimiz mumkinki keyingi 5 yil davomida tijorat banklarining jami aktivlari 3,1 barobarga, iqtisodiyotning real sektoriga yo’naltirilgan kredit qo’yilmalari umumiy qiymati esa 3,7 barobarga ko’paydi. Kredit qo’yilmalarini o’zgarishi bank jami aktivlari o’zgarishiga nisbatan yuqori bo’lishi bank tizimining iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishdagi rolining tobora oshib borayotganligidan dalolat beradi.
Tijorat banklarning kredit qo’yilmalari miqdorining oshib borishiga proportsional ravishda iqtisodiyotni real sektorini moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun yo’naltirilgan uzoq muddatli kreditlar hajmi ham oshib bormoqda. 2015 yilda mazkur yo’nalishga ajratilgan kreditlar oldingi yilga nisbatan 27,7 foizga oshib, ularning tijorat banklari jami kredit portfelidagi salmog’i 79,8 foizni tashkil etdi.
Bu esa o’z navbatida banklarning investitsiya jarayonlaridagi ishtiroki yanada faollashib borayotganligidan dalolat beradi. Banklar tomonidan ajratilayotgan investitsion kreditlar ustuvor ravishda iqtisodiyotning sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish, zamonaviy infratuzilmani shakllantirish va rivojlantirish, hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksaltirish hamda yangi ish o’rinlari tashkil etishga qaratilgan dasturlar doirasidagi investitsion loyihalarni moliyalashtirishga yo’naltirilmoqda.
Investitsion kreditlar dinamikasini keyingi uch yillik ma’lumotlar asosida tahliliy ko’rib chiqamiz. Ma’lumotlardan ko’rishimiz mumkinki, 2015 yilda korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash maqsadlariga tijorat banklari tomonidan jami 10,2 trln. so’m miqdorida yoki 2014 yildagiga nisbatan 1,2 barobar ko’p investitsion kreditlar ajratilgan mazkur yo’nalishda ajratilgan kreditlar miqdori 7.2 trln. so’mni tashkil qilgan bo’lib, 2014 yilda 8.5 trln. so’mga yetgan. 2014 yilda oldingi yilga nisbatan investitsion kreditlar miqdori 18 foizga o’sgan. Yuqorida olib borilgan hisob-kitoblarga asoslangan holda xulosa qilishimiz mumkinki, investitsion kreditlar miqdori nafaqat yildan-yilga oshib bormoqda, balki ularining o’sish tendentsiyasi ham oldingi yilga nisbatan o’sib bormoqda.
Mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash hamda asosiy makroiqtisodiy muammolardan biri bo’lgan bandlik masalasini yechishda o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni tijorat banklari tomonidan qo’llab-quvvatlanishida ham ijobiy natijalarga erishilmoqda. Bugungi kunda yalpi ichki mahsulotda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 56,7 foizni tashkil qilayotganligi shuningdek, Ish bilan band jami aholining 77 foizdan ortig’i mazkur tarmoqda mehnat qilayotganligi fikrimiz tasdig’idir.
Sohada yutuqlar va yuqorida keltirib o’tilgan natijalar bevosita bank tizimidagi islohotlar bilan bog’liqdir. Tijorat banklar tomonidan kichik biznes sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash borasida olib borayotgan chora tadbirlari diqqatga sazavordir. Buning natijasida “Kichik biznes sub’ektlariga kredit berish” deb nomlanadigan ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston so’nggi uch yilda 154-o’rindan 42-o’ringa ko’tarildi va o’tgan yilning o’zida reytingini 63 pozitsiyaga yaxshiladi.
Mazkur natijalarga erishishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlashni kengaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi ko’rsatilayotgan moliyaviy xizmatlar, jumladan, ajratilayotgan kreditlar hajmining jadal sur’atlarda oshirilishi muhim omil bo’lib xizmat qilmoqda.
Biznes yuritish, jumladan, bank faoliyatini amalga oshirish sharoitlarining yaxshilanishi va joriy etilgan imtiyozlarning ijobiy ta’siri natijasida 2015 yil mobaynida mazkur soha sub’ektlariga barcha moliyalash manbalari hisobidan
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi\\ Xalq so'zi, 2016 yil 16 yanvar, b.2 Biz yuqorida mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalarini umumiy ko’rinishda tahlilini amalga oshirib o’tdik, ammo mamlakatimizdagi har bir tijorat banki bank operatsiyalarini amalga oshirishga doir qarorlar qabul qilishda mustaqil bo’lib, o’rnatilgan tartibda kredit siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshiradi.
Bank kredit siyosatining maqsadi kreditlash jarayonida amaldagi qonunchilik talablari va me’yorlariga rioya etish, kredit siyosati va kreditlash tartiblarining bir xilligini kafolatlash, tavakkalchiliklarni muntazam ravishda diversifikatsiyalash, bank kredit portfeli sifatini yaxshilash va kreditlash jarayonini to’g’ri amalga oshirish orqali bank faoliyatining foydaliligi va samaradorligini ta’minlashdan iborat.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2000 yil 22 fevralda tasdiqlangan “Tijorat banklari kredit siyosatiga nisbatan qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi 429-sonli nizomga muvofiq banklar kredit portfelini baholashga javobgar bo’lgan mansabdor shaxslarni belgilash hamda kredit portfeli sifatini aniqlash va tuzatishlar minimal yuzaga keluvchi yo’qotishlar bilan amalga oshirilishi uchun muammoli kreditlarni aniqlash uchun zarur bo’lgan ichki bank kredit tahlili maqsadlarini belgilab qo’yishi lozim.
Respublikamizdagi tijorat banklarning kredit operatsiyalarini tahlil qilar ekanmiz ularnini kredit faoliyatiga baho berib o’tishimiz lozim bo’ladi. Ma’lumotlarni ko’rsatishicha tijorat banklarining muddati o’tgan va sud jarayonidagi suda qarzlari va foizlari miqdori 2016 yil 1 yanvar holatiga 5611 mln. so’mni tashkil qilmoqda. Banklarning jami kredit qo’yilmalariga nisbatan olib qaraganda bu ko’rsatkich 0.01 foizni tashkil qiladi. Mazkur ko’rsatkichga asoslanib biz tijorat banklarning kredit operatsiyalariga yuqori baho berishimiz mumkin. Ammo buni ayrim banklar misolida ko’rib chiqadigan bo’lsak muddati o’tgan va sud jarayonidagi suda qarzlari va foizlari kreditlar miqdori tijorat banklar o’rtasida notekis taqsimlangan. Ayrim banklarda bunday qarzlar mavjud bo’lmasa, ayrimlarida yuqori bo’lib qolmoqda.
Mazkur ko’rsatkichni tijorat banklar o’rasida taqsimlanishini 2014 hamda 2015 yildagi ma’lumotlar asosida tahliliy o’rganib chiqamiz. Ko’rishimiz mumkinki muddati o’tgan sud jarayonidagi qarz va foizlarning eng katta qismi ya’ni 36 foizi xalq bankiga to’g’ri kelmoqda. Undan keying o’rinlarda sanoatqurilish va milliy bank turibdi ularga to’g’ri keladigan ulush mos ravishda 26 va 18 foizni tashkil qilmoqda. Qisqacha qilib aytganda 2014 yilda muddati o’tgan sud jarayonidagi qarz va foizlarning 80 foizi uchta bankka to’gri kelmoqda.
2015 yilga kelib bir foizni tashkil qilgan. Mazkur bankda kredit operatsiyalarini amalga oshirshda ijobiy natijalarga erishilgan deyish mumkin. 2015 yilda mazkur ko’rsatkichi pasayish tendesiyasi milliy hamda mikrokredit banklari uchun ham taaluqli bo’lib, ularda ijobiy natijalarga erishishga harakat qilinga.
Umumiy xulosa qiladigan bo’lsak tijorat banklarida kredit operatsiyalari yaxshi tashkil qilingan ulardagi muddati o’tgan va sud jarayonidagi qarz va foizlarini jami kredit qo’yilmalariga nisbati kichik miqdorga teng. Ammo o’sha kichik miqdorni banklar o’rtasida notekis taqsimlanganligi banklarda kredit operatsiyalari tashki etish darajasi turli xil ekanligini asoslaydi.
Biz mazkur rejada mamlkatimiz tijorat banklari tomonidan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalarini analitik tahlilini amalga oshirib o’tdik. Endi tahlil natijalarimizga asoslangan holda keyingi rejada mamlakatimiz tijorat banklarida kredit operatsiyalarini yanada rivojlantirish imkoniyatlarini ko’rib chiqamiz.