Mavzu : aniqlovchi va uning ifodalanishi. Reja

Gap bo'laklari sanalmaydigan so'z va birikmalar

Gap tarkibida gap bo'lagi hisoblanmaydigan bo'laklar bilan grammatik jihatidan bog'lanmaydigan so'z va birikmalar ham ishlatiladi. Bunday so'z va birikmalar faqat ma'no jihatidan butun quyidagi turlarga bo'linadi: undalma, kirish so'z, kirish birikma va kiritma gap.

Undalma

So'zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirgan so'z yoki so'z birikmasi undalma deyiladi. Undalma bildirilayotgan fikrga tinglovchining diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.
Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otllashgan so'z bilan ifodalanadi va bu jihatdan egaga o'xshaydi, lekin u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan bog'lanishligi va maxsus ohangga ega bo'lmasligi bilan gap bo'laklaridan farq qiladi. Masalan:
Azizim, devorda chiqillar soat.
Kunu tunni bo'ldik yigirma to'rtga. (U. A.)
Undalma ikkinchi shaxsga qaratilgan bo'ladi. Ko'p hollarda shaxs otlari,qarindoshlik, hunar, kasbni anglatuvclii so'zlar undalma bo'Iib keladi. Masalan:
Ey. mening munisginam,
Mehribonim, opajon. (U.A.)
To'kilganidan tomchilagan yomon, uka, tomchilagan yomon. Ayrim hollarda, ayniqsa, she'riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz predmetlarning nomini bildirgan so'zlar ham undalma bo'Iib keladi. Masalan:
Sayrang. bulbulim, sayrang,
U gulning shoxi sinsin. (Qo'shiq.)
To'pim, to'p - to'p etasan,
Ursam uchib ketasan.
Undalma bir so'z bilan shuningdek, so'z birikmasi bilan ifodalanadi. Bir so'z bilan ifodalangan undalma yolg'iz undalma deb yuritiladi. Masalan:
Qo'llarim gullagan edi, bahorim,
Qara, gullab turgan qo'llarim xazon. (U.A.)
So'z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq undalma deyiladi. Masalan:
Nechun bu tuproqni deb yig'ladi Furqat.
0, Koshgar tuprog'i, qishloqmiding sen. (E. V.)
Kelinglar, go'zal gullar,
Keling, oshiq bulbullar. (Sh. R.)
Undosh ma'nosim kuchaytirish uchun ba'zan undalma takrorlanadi: Qushlar, qushlar, hoy qushlar! Qanot qoqib kelinglar! (Z. D.)
Undoshni kuchli ifodalash uchun undalmaning oldidan ba'zan ey, yo. hoy kabi undovlar keladi. Bunday holatda undov bilan undalma orasiga vergul qo'yilmaydi:
Ey, quyosh, ko'rsat yuzing,
Tundan bag'ir qonlanmasin. (S. A.)
Undalma gap boshida kelsa, yozuvda undalmadan so'ng vergul qo'yiladi: O'quvchilar, topshiriqlarni o'z vaqtida bajaringiz. Agar gap boshida kelgan undalma hayajon bilan aytilsa, undan so'ng undov belgisi qo'yiladi: O'rtoqlar! Aziz o'rtoqlar! Haqiqat o'z o'rnini topdi.
Undalma gap ichida kelsa uning har ikki tomonidan vergul qo'yiladi: So'zla. ko'zgujon. haqiqatni et bayon. (P.)
Undalma gap oxirida kelsa undan oldin vergul qoyiladi: O'zbekistonni gullarga burkaylik. do'stlar! Topshiriqni o'z vaqtida bajarganingiz uchun rahmat, azamatlar.