|
2
Cu → CuCO
3
*Cu(OH)
2
Konsentrlangan sovuq sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishadi:
Cu +
2
H
2
SO
4
→
2
H
2
O + SO
2
+ CuSO
4
Suyultirilgan sulfat kislota bilan atmosfera kislorodi ishtirokida qizdirilganda:
2Cu + 2H
2
SO
4
+ O
2
→ 2H
2
O + 2 CuSO
4
26
Konsentrlangan nitrat kislota bilan:
Cu + 4 HNO
3
→ 2 H
2
O + 2 NO
2
+ Cu(NO
3
)
2
Suyultirilgan nitrat kislota bilan:
3Cu + 8HNO
3
→ 4H
2
O + 2NO + 3Cu(NO
3
)
2
Konsentrlangan issiq xlorid kislota bilan:
2HCl + 2Cu→ H
2
+ 2CuCl
200°C haroratda kislorod etishmasligi mis (I) oksidiga va 400-500 ° C
haroratda ortiqcha kislorod bo’lgan mis (II) oksidga oksidlanadi :
O
2
+ 4 Cu →
2
Cu
2
O
2Cu + O
2
→ 2CuO
Bilan mis kukuni xlor , oltingugurt va brom xona haroratida reaksyon beradi:
Cu + Cl
2
→ CuCl
2
Mis rudalari odatda tabiatda oz miqdorda tabiiy, oksidlangan, oltingugurtli va
murakkab shakllarda uchraydi. Uni sof yoki aralash holda topish mumkin. U
xalkoporit (mis, temir, oltingugurt mineral) va bornit mineral rudalaridan eritish,
yuvish va elektroliz usullari bilan ishlab chiqariladi. Uning eng muhim manbai
xalkoporit minerallaridir. Misning oksidlangan rudalari atakamit, azurit, xrizoxol,
kuprit, malaxit, melakonit; sulfidli rudalar enargit, bornit, pirit va tedraedrit deb
nomlangan. U toshlar, tuproq, dengiz o’simliklarining kullari, dengiz merkanlari,
okean balchig’i, daryo qumi kabi joylarda uchraydi.
Olinishi
Mis mis rudalari va minerallardan olinadi. Mis ishlab chiqarishning asosiy
usullari pirometallurgiya,
gidrometallurgiya va elektrolizdir.Pirometallurgiya
27
usuli sulfidli
rudalardan
mis
olishdan
iborat,
masalan, xalkopirit CuFeS
2
. Xalkopirit
xomashyosida
0,5-2,0%
Cu
mavjud. Dastlabki flotatsion konsentratsiyasidan so’ng, kontsentrat 1400 ° C
haroratda oksidlanib qizdirliladi:
2CuFeS
2
+ 4O
2
→ 3SO
2
+ 2FeO + Cu
2
S
Mis sulfidi qisman oksidlanib oksidlanib, so’ngra metall (pufakchali) misga
aylanadi:
2Cu
2
S + 3 O
2
→ 2SO
2
+ 2Cu
2
O
Cu
2
S + 2Cu
2
O → SO
2
+ 6Cu
Natijada paydo bo’lgan metall (pufakchali) mis tarkibida 90,95% metall bor
va u elektrolit sifatida mis sulfatning kislotali eritmasidan foydalangan holda
keyingi elektrolitik tozalashga uchraydi. Katodda hosil bo’lgan elektrolitik mis
yuqori tozaligi 99,99% gacha boladi, elektr jihozlari va qotishmalar ishlab
chiqarishda ishlatiladi.
Mis
oksidining vodorod bilan ekzotermik qaytarilish reaktsiyasi jarayonida,
shuningdek, sof misni olish mumkin:
CuO + H
2
→ H
2
O + Cu
Gidrometallurgiya
usuli mis
minerallarini
suyultirilgan sulafat
kislotasida yoki ammiak eritmasida eritishdan iborat ; hosil bo’lgan eritmalardan
mis metall temir bilan qaytariladi:
CuSO
4
+ Fe → Cu + FeSO
4
Elektroliz usuli mis sulfat eritmasining elektrolizi:
2CuSO
4
+ 2H
2
O → O
2
+ 2H
2
SO
4
+ 2Cu
28
Temir-Fe
Temir (lotincha: Ferrum), Fe — Mendeleyev davriy sistemasining VIII
guruxiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 26; atom massasi 55,847.
Temir 4 ta barqaror izotop: 54Fe(5,84%), 56Fe(91,68%), 57Fe(2,17%) va
58Fe(0,31%) dan iborat. Temir qadimdan ishlatib kelingan. Inson dastlab metiorit
temirini bilgan. Temirning qad. xalkdar tilida atalishi bunga dalildir: qad.
misrliklar tilida "benipet" — "osmon temiri" maʼnosini bildiradi; qad. yunoncha
sideros, lotincha sidus — yulduz, osmon jismi bilan bogʻlaydilar. Mil. av. 14-
asrlardagi xettlar yozuvida Temir haqida osmondan tushgan metall deb eslanadi.
Roman tillarida Temirning rumocha atalish negizi saklanib qolgan (mas., frans. fer,
ital. ferro).
Temir tabiatda eng koʻp tarqalgan element. Yer poʻstida massa jihatidan
4,65% Temir bor. Temirning 300 dan ortiq minerallari maʼlum boʻlib, ular Temir
rudalarining asosini tashkil etadi. Temirning sanoat uchun ahamiyatli rudalariga
magnetit (magnit temirtosh) Gʻe3O4 (tarkibida 72,4% Fe bor), gematit (qizil
temirtosh) Gʻe2O3(70% Fe), gyotit (aGʻeO(ON) yoki Gʻe2O3N2O, lepidokrokit
uGʻeO(ON) va gidrogyotit (limonit) Gʻe2O3xN2O (62% ga yaqin Gʻe), siderit
FeCO3(48,2% Fe), ilmenit FeTiOj (36,8% Fe) va boshqa kiradi. Tabiiy silikatlar
tarkibida ham Temir bor. Bundan tashqari, tabiatda pirit FeS2 ham uchraydi.
Planetalararo fazodan Yerga tushadigan meteoritlar tarkibida 8095% Fe va 520%
Ni boʻladi.
Sof Temir oq tusli yaltiroq metall. Zichligi 7,874 g/sm³, suyuqlanish
temperaturasi 1535°, qaynash temperaturasi 2750°. 4 shakl oʻzgarishga ega (a, r, u
va 5T.). Bulardan a Temir hajmiy markazlashgan kub shaklida kristallanadi,
zichligi 7,87 g/sm³, 769° ga qadar barqaror, ferromagnit xossaga ega. Bu
temperaturada oT. oʻzining ferromagnitligini yoʻqotib, paramagnit xossa namoyon
qiladi va RT. ga aylanadi, lekin bu vaqtda uning kristallik tuzilishida deyarli
oʻzgarish boʻlmaydi. 917° da rT. uT. ga (zichligi 7,59 g/sm³, 1000°da) aylanadi.
29
1394° da polimorf oʻzgarish sodir boʻlib, uT. 8T. ga (zichligi 7,41 g/sm³)
aylanadi; 5T 1535° da suyuqlanadi. Suyuq Temirning zichligi 7,024 g/sm³ (1538°
da), 6,962 g/sm³ (1600°), 6,76 g/sm³ (1800°). Temir elektr tokini yaxshi oʻtkazadi.
Temir odatdagi temperaturada passiv, lekin nam havoda tez zanglaydi.
Qizdirilganida deyarli barcha metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Temir
suyultirilgan kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, kislorodsiz sharoitda 2 valentli
Temir tuzlarini hosil qiladi; konsentrlangan HNO3 va H2SO4 da Temir
passivlanadi. Temir odatdagi sharoitda ishqorlarda erimaydi. Temir oʻz
birikmalarida Q2, Q3 valentli, lekin uning —2, Q4 va Q6 valentli mahsulotlari
ham maʼlum. Temir koʻpgina kompleks birikmalar hosil kiladi. Masalan, kaliy
geksatsianoferrat (II) — K4 [Fe(CN)6] — sariq rangli kristall modda (sariq qon
tuzi). Bu tuz eritmadagi Gʻe3Q ionini ochishda qoʻllanadi. Kaliy geksatsianoferrat
(III) — K3[Fe(CN)6] — zaharli qizgʻish kristall modda (qizil qon tuzi) analitik
kimyoda Fe2Q ionini ochishda ishlatiladi. Temir texnikada, asosan, choʻyan va
poʻlat holida olinadi. Tarkibidagi uglerod miqdoriga koʻra, Temir yumshoq Temir
(<0,2%S), poʻlat (0,21,7%S) va choʻyan (1,75%S)ga boʻlinadi. Texnikada temir va
uning rudalari qora metallar deb ataladi. Texnik sof Temir elektromagnitlar
oʻzaklari va elektr mashinalari yakorlari, akkumulyatorlar plastinalari uchun
materialdir. Temir kukuni payvandlashda, shuningdek, misni sementatsiyalashda
ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
