Mavqei alohida o‘rin egallaydi

13.2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlarni guruhlash 
Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish tannarxini aniqlash va uni hosil 
qiluvchi  xarajatlarni  turkumlash  mamlakatimizda  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasining  1999  yil  5  fevraldagi  54-sonli  qarori  bilan  tasdiqlangan  «Mahsulot 
(ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlarining  tarkibi  hamda 
moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  to‘g‘risidagi  Nizom»ga  muvofiq  amalga 
oshiriladi. 
Sanoat  korxonalari  faoliyati  moddiy  va  mehnat  xarajatlari  bilan  bog‘liq. 
Xarajatlarning  asosiy  hissasi  mahsulot  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.  Ishlab 
chiqarishning  jami  xarajatlari  mahsulotning  ishlab  chiqarish  tannarxini  tashkil  etadi 
va  unga  qarab  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  korxonaga  qanchaga  tushayotganini 
aniqlash mumkin. 
Ishlab  chiqarish  korxonalari  mahsulotlarni  sotish  bilan  bog‘liq  xarajatlarni  ham 
amalga  oshirishadi.  Bunday  xarajatlar  ishlab  chiqarishdan  tashqari  yoki  tijorat 
xarajatlari ham deyiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son 
qarori  bilan  tasdiqlangan  “Mahsulot  (ish,  xizmat)larni  ishlab  chiqarish  va  sotish 
xarajatlari  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  to‘g‘risidagi 
Nizom”ga muvofiq korxonalarning xarajatlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
- mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; 
-  ishlab  chiqarish  tannarxiga  kiritilmaydigan,  biroq  asosiy  faoliyatdan  olingan 
foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; 
-  korxona  umumxo‘jalik  faoliyatidan  olingan  foyda  yoki  zararlarni  hisoblab 
chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari; 
- favqulodda zararlar. 
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar. Mahsulot (ish, 
xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy 
mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan gruhlarga ajratiladi: 
-  ishlab  chiqarish  moddiy  xarajatlari  (qaytariladigan  chiqitlar  qiymati  chiqarib 
tashlangan holda); 
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; 
- ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sugurta ajratmalari; 
- asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar 
amortizatsiyasi; 
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. 
Mahsulot  (ish,  xizmat)  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  eng  yirik  elementi  - 
moddiy  xarajatlardir.  Mahsulot  (ish,  xizmat)  ishlab  chiqarish  tannarxi  tarkibida 
ularning hissasi 60-90 foizni tashkil etishi mumkin. 
Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlarga quyidagilar tegishli bo‘ladi: 
-  mahsulot  tayyorlashda  (ishlarni  bajarishda,  xizmatlar  ko‘rsatishda)  zarur 
tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar; 
-  normal  texnologiya  jarayonini  ta’minlash  va  mahsulotlarni  o‘rash,  mahsulot 
(ish,  xizmat)lar  yoki  boshqa  ishlab  chiqarish  ehtiyojlariga  sarflanadigan  (asbob-
uskunalar,  binolar,  inshoatlar  va  boshqa  asosiy  vositalar  sinovini  o‘tkazish,  nazorat 

---

 
 
207 
qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun) materiallar, shuningdek asbob-
uskunalarni  tuzatish  uchun  ehtiyot  qismlar,  instrumentlar,  moslamalar,  inventar, 
priborlar,  laboratoriya  asbob-uskunalari  va  asosiy  fondlarga  kirmaydigan  boshqa 
mehnat  vositalarining  eskirishi,  maxsus  kiyim-bosh  va  boshqa  arzon  baho 
ashyolarning eskirishi; 
-  sotib  olinadigan,  kelgusida  ushbu  korxonada  montaj  qilinadigan  yoki 
qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar; 
-  tashqi  yuridik  va  jismoniy  shaxslar,  shuningdek  korxonaning  ichki  tarkibiy 
bo‘linmalari  tomonidan  bajariladigan  faoliyatning  asosiy  turiga  tegishli  bo‘lmagan 
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar; 
-  tabiiy  xom  ashyo  (er  rekultivatsiyasiga  ajratmalar,  ixtisoslashtirilgan  yuridik 
shaxslar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  yerni  rekultivatsiya  qilish  ishlariga  haq 
to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, sanoat korxonalari tomonidan 
suv  xo‘jaligi  tizimida  belgilangan  limitlar  doirasida  va  undan  ortiq  olinadigan  suv 
uchun  haq  to‘lash.  Sanoatning  xom  ashyo  tarmoqlari  uchun  yogoch  taxta 
materiallardan  yoki  foydali  qazilmalardan  (rudadan)  foydalanishga  huquqlarning 
amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof muhitni tiklash xarajatlari; 
-  texnologik  maqsadlarga,  energiyaning  barcha  turlarini  ishlab  chiqarishga, 
binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, 
korxonaning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish 
bo‘yicha transport ishlari; 
-  korxonaning  texnologik,  transport  va  boshqa  ishlab  chiqarish  va  xo‘jalik 
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya; 
-  ishlab  chiqarish  sohasida  moddiy  boyliklarning  tabiiy  yo‘qolish  normalari 
doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi; 
-  korxonaning  transporti  va  xodimlari  tomonidan  moddiy  resurslarni  yetkazish 
bilan  bog‘liq  xarajatlar  (yuklash  va  tushirish  ishlari  ham  shu  jumlaga  kiradi)  ishlab 
chiqarish  xarajatlarining  tegishli  elementlariga  kirishi  kerak  (mehnatga  haq  to‘lash 
xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar). 
Korxonalar  tomonidan  moddiy  resurslarni  yetkazib  beruvchilardan  olinadigan 
idishlar ham moddiy resurslr qiymatiga kiritiladi. 
Mahsulot  tannarxiga  kiritiladigan  moddiy  resurslar  xarajatlaridan  qaytariladign 
chiqitlar qiymati hamda idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati, ularning amalda 
sotilishi,  foydalanishi  yoki  omborga  kirim  qilinishi  narxi  bo‘yicha  chiqarib 
tashlanadi. 
“Moddiy  xarajatlar”  elementlari  bo‘yicha  aks  ettiriladigan  moddiy  resurslar 
qiymati  sotib  olish  narxidan,  shu  jumladan  barter  bitishuvlarida,  qo‘shimcha  narx 
(ustama)dan,  ta’minot,  tashqi  iqtisodiy  tashkilotlar  tomonidan  to‘lanadigan 
vositachilik  taqdirlashlaridan,  tovar  birjalari  xizmatlari  qiymatidan,  shu  jumladan 
brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yigimlardan, tarnsportda tashishga haq to‘lashdan, 
tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga 
haq to‘lashdan kelib chiqib shakllanadi. 
Ishlab  chiqarish  xarajatlarining  yirik  elementlariga  asosiy  ishlab  chiqarish 
fondlarining  eskirishidir.  Qaysikim,  u  amortizatsiya  ajratmalari  summasiga  tengdir. 
Unga  asosiy  fondlarning  tezlashtirilgan  amortizatsiyasi  va  uning  indeksatsiyasi  ham 

---

 
 
208 
kiradi. 
Ishlab  chiqarish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  mehnatga  haq  to‘lash  xarajatlari  -  bu 
korxonaning  asosiy  ishlab  chiqarish  xodimlariga  mehnat  haqi  to‘lash  bilan  bog‘liq 
xarajatlardir. Ularga quyidagilar kiradi: 
-  korxonada  qabul  qilingan  mehnatga  haq  to‘lash  shakllari  va  tizimlariga 
muvofiq  ishbay  rassenkalar,  tarif  stavkalari  va  lavozim  maoshlaridan  kelib  chiqib 
amalda  bajarilgan  ishlab  chiqarish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  ish  uchun  hisoblangan 
ish  haqi,  shu  jumladan  bajarilgan  ishni  hisobga  olish  bo‘yicha  dastlabki  hujjatlarda 
nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar; 
-  kasb  mahorati  va  murabbiylik  uchun  tarif  stavkalariga  va  okladlariga 
ustamalar; 
-  ish  rejimi  va  mehnat  sharoitlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  kompensatsiya  tusidagi 
to‘lovlar (texnologik jarayon jadvalida nzarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari 
vaqtda, dam olish va bayram kunlari ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlariga 
ustamalar  va  qo‘shimcha  haq,  ko‘p  smenali  rejimda  ishlaganlik,  kasblarni  birga 
qo‘shib  olib  borganlik  va  xizmat  ko‘rsatish  zonalarini  kengaytirganlik  uchun 
ustamalar, hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro‘yxati bo‘yicha ogir, 
zararli,  alohida  zararli  mehnat  va  tabiiy-iqlim  sharoitlarida  ishlaganlik  uchun 
ustamalar,  shu  jumladan  ushb  sharoitlardagi  uzluksiz  ish  staji  uchun  ustamalar  va 
h.k.); 
- ishlanmagan vaqt uchun to‘lov (foydalanilmagan va qo‘shimcha ta’tillar uchun 
kompensatsiyalar, o‘smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar 
ishidagi  tanaffuslar,  shuningdek  tibbiy  ko‘riklardan  o‘tish  bilan  bog‘liq  vaqt  uchun 
haq  to‘lash,  harbiy  yiginlar,  favqulodda  vaziyatlar  bo‘yicha  yiginlar  va  boshqalar 
uchun mehnat haqi to‘lash va h.k.); 
-  korxona  shtatida  turmaydigan  xodimlar  mehnatiga,  ular  tomonidan  fuqarolik-
huquqiy  tusdagi  tuzilgan  shartnomalar  bo‘yicha  ishlar  bajarilganligi  uchun  haq 
to‘lash,  agar  bajarilgan  ish  uchun  xodimlar  bilan  hisob-kitob  korxonaning  o‘zi 
tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi; 
-  belgilangan  tartibga  muvofiq  ishlab  chiqarish  jarayonida  qatnashuvchi 
xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari. 
Korxonlarning ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sugurtaga ajratmalari 
- bu ijtimoi fondlarga (Pensiya fondiga, Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish 
fondiga, Kasaba uyushmalari Federatsiyasi kengashiga) majburiy ajratmalardir. 
Korxonalarning  ishlab  chiqarish  tusidagi  boshqa  xarajatlariga  quyidagilar 
tegishli: 
-  ishlab  chiqarish  jarayoniga  xizmat  ko‘rsatish  xarajatlari  (ishlab  chiqarishni 
xom ashyo, materiallar, yonilg‘i, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat 
vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish fondlarini 
ish  holatida  saqlash  xarajatlari;  yongindan  saqlash  va  qo‘riqlashni  hamda 
korxonaning  texnikaviy  foydalanish  qoidalari  bilan  nazarda  tutilgan  boshqa  maxsus 
talablarni  ta’minlash,  ular  faoliyatini  nazorat  qilish  xarajatlari;  ishlab  chiqarish 
faoliyatiga  tegishli  bo‘lgan  asosiy  vositalarni  joriy  ijaraga  olish  bilan  bog‘liq 
xarajatlar;  tekin  ko‘rsatiladigan  kommunal  xizmatlar,  oziq-ovqat,  ayrim  tarmoqlar 
xodimlariga  oziq-ovqatlar  qiymati,  korxona  xodimlariga  beriladigan  tekin  uy-joy 

---

 
 
209 
haqini  to‘lash  xarajatlari;  amaldagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq  tekin  beriladigan  va 
shaxsiy foydalanishda qoladigan buyumlar qiymati va boshqalar); 
-  ishlab  chiqarish  xodimlarini  belgilangan  ishlab  chiqarish  jarayoniga  tegishli 
bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha normalar doirasida va ulardan ortiqcha 
xarajatlar; 
-  ishlab  chiqarish  ishchilarini  va  ishlab  chiqarish  aktivlarini  majburiy  sugurta 
qilish xarajatlari; 
- brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar; 
- ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar; 
-  kafolatli  xizmat  muddati  blgilangan  buyumlarni  kafolatli  tuzatish  va  ularga 
kafolatli xizmat ko‘rsatish xarajatlari; 
- mahsulot (xizmat)larning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari; 
-  ishlab  chiqarish  jarohatlari  tufayli  mehnat  qobiliyati  yo‘qolishi  munosabati 
bilan  tegishli  vakolatli  organlarning  qarorlari  asosida  va  qarorlarsiz  to‘lanadigan 
nafaqalar; 
-  umumiy  foydalaniladigan  yo‘lovchilar  transporti  xizmat  ko‘rsatmaydigan 
yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq xrajatlar.