Mavqei alohida o‘rin egallaydi

8.4-jadval 
Jahon mamlakatlaridagi sanoat klasterlari soni
1
 
Mamlakatlar nomi 
Klasterlar soni 
Buyuk Britaniya 
168 
Gollandiya 
20 
Germaniya 
32 
AQSh 
380 
Daniya 
34 
Fransiya 
96 
Italiya 
206 
Fransiya 
9 
Hindiston 
106 
 
Daniya,  Finlyandiya,  shvetsiya  sanoatini  klasterlar  to‘la  egallagan.  Masalan, 
Finlyandiya 2000 yildan buyon raqobatbardoshlikda dunyo reytingida etakchi o‘rinni 
egallab kelmoqda. Bu mamlakat jahon o‘rmon resurslarining qariyb 0,5 foiz ulushga 
ega  bo‘lib,  yuqori  unumdorligi  bilan  ajralib  turuvchi  klasterlar  hisobiga  yog‘ochni 
qayta  ishlash  sanoatida  jahon  eksportida  10  foiz,  qog‘oz  eksportining  25  foizini 
ta’minlamoqda.  Finlyandiya  klaster  strategiyalaridan  samarali  foydalanish  evaziga 
                                                 
1
Manba: Xakimov Z.A. Yengil sanoat korxonalari raqobatbardoshligini marketing strategiyalari asosida oshirish. 
Falsafa doktorlik dissertatsiyasi. – T.: TDIU, 2018.
 

---

 
 
121 
telekomunikatsiya  bozorida  mobil  aloqa  vositalari  bo‘yicha  dunyo  eksportining  30 
foizini (2005-2010 yillar) va mobil telefonlarning 40 foizni etkazib bergan. 
Italiya sanoatining klasterlari hissasiga ish bilan band aholining 43 foiz, milliy 
eksport  hajmining  30  foizdan  ortig‘i to‘g‘ri keladi. Klaster tuzilmalari  Germaniyada 
kimyo  va  mashinasozlik  sanoatida,  Fransiyada  oziq-ovqat  sanoati  va  kosmetika 
sanoatida  muvaffaqiyatli  ishlamoqda.  shuningdek,  klaster  modelidan  shveysariya, 
Avstriya,  Italiya,  Daniya,  Hindiston,  Koreya,  Pokiston,  Xitoy  va  Turkiyaengil 
sanoatida samarali foydalanmoqda. 
Klasterlar  shakllanishi  jarayoni  Janubiy-Sharqiy  Osiyo,  Xitoyda,  Singapurda, 
YAponiyada va boshqa mamlakatlarda faollashib bormoqda. Xitoyda 60 tadan ziyod 
klasterlar  alohida  hududlarda  shakllantirilgan  bo‘lib,  ulardagi  ishchilarning  soni  3,5 
million  aholi  ish  bilan  ta’minlangan  va  yillik  tovar  aylanishi  200  mlrd.dollardan 
ziyodni tashkil etadi. 
Klaster 
tashabbuskorlari 
uning 
nafaqat 
raqobatbardoshlikni 
oshirish 
vositasi,balki,  mamlakatlar  iqtisodiy  va  innovatsion  rivojlanish  strategiyasining 
asosiy  jihati  ekanligini  qayd  etish  mumkin.  Jaxonda  keyingi  10  yilda  20  ta 
mamlakatda  amalga  oshirilgan  500  dan  ortiq  klaster  tashabbuslari  tahlili  uning  juda 
kuchli mavqega asoslanganini ko‘rsatmoqda.  
Germaniyada  yaqin  vaqtgacha  mintaqaviy  klasterlar  rivojlanishi  davlat 
aralashuvisiz  bo‘lar  edi.  Biroq  2003  yilda  hukumat  klaster  tashabbuslariga  jiddiy 
e’tibor  qaratdi.  Bu,  birinchi  navbatda,  yuqori  texnologiyali  sohalarni  loyihalashga 
taalluqlidir.  Davlat  nafaqat  mahalliy,  balki  boshqa  manbalar  hisobidan  sanoatlar  va 
ilmiy markazlar imkoniyatlarini birlashtirishni ko‘zda tutadi.  
Italiyada  tarmoqlarning  o‘zaro  kombinatsiyasi  yo‘lga  qo‘yilgan  bo‘lib,  ular 
mebelni  qayta  ishlashda  –  kesuvchi  asbob,  tikuvchilikda  –  dizayn,  charm  sanoati 
qoshida – poyabzal, yog‘ochni qayta ishlashda – mebel kabilardir. 
Xitoyda  15  yil  davomida  to‘qimachilik  sanoati,  sport  tovarlari,  kiyimlar, 
o‘yinchoqlar,  idishlarni  eksportga  yo‘naltirish  uchun  amalga  oshiriluvchi 
klasterlashtirish  siyosatiga  katta  miqdordagi  sarmoyalar  kiritishi,  uning  jaxon 
bozoridagi raqobatda ustunlikni ta’minlagani bilan izoxlash mumkin. 
1990 yilda EI (Evropa ittifoqi) mamlakatlarida xususiy biznesga yordam berish 
va ularning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida maxsus klasterlashtirish dasturi 
ishlab  chiqilgan.  2006  yilga  kelib  «EI  mamlakatlarida  klasterlashtirish  manifesti» 
ma’qullandi  va  qabul  qilindi.  2007  yilda  esa  «Evropa  Klaster  memorandumi» 
ma’qullandi  va  tasdiqlashga  taqdim  etildi.  2008  yilda  «Klasterlar  bo‘yicha  Evropa 
konfederatsiyasi»  tasdiqlandi  va  EI  a’zo  bo‘lgan  rivojlanayotgan  mamlakatlar 
iqtisodiyotini klasterlash bo‘yicha aniq dasturiy vazifalar belgilandi. Qabul qilingan 
hujjatlarning  asosiy  maqsadi  alohida  mamlakatlarda  bo‘lgani  kabi  butun  EIda  ham 
raqobatbardoshlikni  oshirishga  ta’sir  ko‘rsatishga  qodir  klasterlarni  ko‘paytirish  va 
ular ish faoliyatidagi mavjud muammolarning echimiga qaratilgan. 
Keyingi yillar davomida jahon iqtisodiyotida informatika, ekologiya, logistika, 
biotibbiyot  preparatlari  ishlab  chiqarish  va  hokazolar  bilan  shug‘ullanuvchi  yangi 
avlod sanoat klasterlari paydo bo‘la boshladi. 
Innovatsion  klasterlarning  asosiylarini  Amerikaning  «Kremniy  vodiysi»  deb 
hisoblash qabul qilingan. chunki uning hududida 87 mingdan ortiq korxonalar, 40 dan 

---

 
 
122 
ortiq ilmiy tadqiqot markazlari, 40 ta ta’lim muassasasi jamlangan.  
Bundan tashqari, xorijiy kompaniyalark o‘pgina ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish va 
ishlanmalar yaratish uchun jalb etiladi. Masalan, mikro va nanotexnologiya sohasida 
ishlovchi  «mialoguc»  klasteri  doirasida  yuqori  darajadagi  mikroblar  va 
mikroorganizmlar yaratish bo‘yicha «Foremost» loyihasini amalga oshirish uchun 8 
ta  mamlakatdagi  24  ta  firmalar  bilan  hamkorlik  qilinadi.  shunga  ko‘ra,  hozirda 
Fransiyada yaratilgan innovatsion klasterlarning nufuzi jahonda Yagona sanalmoqda.  
Agar  yaqin  vaqtga  qadar  klasterlar  iqtisodiyoti  rivojlangan  davlatlar  va 
tarmoqlardagina  bo‘lgan  bo‘lsa,  keyingi  paytda  bu  rivojlanayotgan  mamlakatlarda 
ham  kuzatilmoqda.  Polsha,  chexiya,  Sloveniya  mamlakatlari,  Rossiya,  Ukraina, 
Qozog‘iston va yaqin sharq mamlakatlarida ham klasterlar paydo bo‘ldi va dastlabki 
natijalar samara bera boshladi. 
Chexiya  Sanoat  va  savdo  vazirligi  «klasterlar  dasturi»  ustida  ishlamoqda. 
Uning maqsadi klasterlarni yaratish va rivojlantirish, kooperatsiya shaklini gorizontal 
va  vertikal  mustahkamlash  bo‘lib,  uning  asosini  etkazib  beruvchi-iste’molchi-ilmiy 
tadqiqot institutlari – ishlab chiqaruvchi – ulgurji savdo – chakana savdo hisoblanadi. 
Odatda,  muayyan  tarmoq  korxonasi  biror-bir  ta’lim  muassasalari  bilan  hamkorlikda 
klasterlarni  alohida  yuridik  shaxs  sifatida  tashkil  etadi.  Klasterlarning  eng  kichik 
ko‘rinishidagilari, sanoat zonalari kabi eng kamida 15 ta mustaqil korxonaga xizmat 
ko‘rsatishi lozim bo‘lib, ulardan 75 foiz ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatish 
bilan  shug‘ullanishi  lozim.  shuningdek,  klasterda  birlashgan  korxonalarning  60 
foizdan ortig‘i kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari bo‘lishi lozim. 
Keyingi  yillarda  Qozog‘istonda  yirik  sanoat  korporatsiyalari,  tarmoq 
tuzilmalari  asosida  klaster  tizimlarini  yaratishga  kirishildi  va  loyihalar  ustidagi 
ishlarga M.Porter rahbarlik qilmoqda. 
Turkiya  dunyo  engil  sanoat  tovarlari  bozorida  etakchi  mamlakatlardan  biri 
hisoblanadi.  Turkiyada  engil  sanoat  klasteri1995-2000  yillarda  faol  shakllantirilgan 
erishgan.  Turkiyaning  «Sukurova  tekstil  klasteri»tarkibida  2000-2010  yillar 
davomida  12  ta  yirik  kompaniyaning  500  dan  ortiq  korxonalari  samarali  faoliyat 
yuritgan.  Hozirda  Turkiya  gilam  mahsulotlari  eksportining  40  foizdan  ortig‘i  va 
gazlamalarining 35-40 foizi shu klasterhissasiga to‘g‘ri keladi. 
Klasterlar  «Erkin  ilmiy-texnika  zonalari»yoki  «texnoparklar»  shaklida  tashkil 
etilmoqda. Erkin fan-texnika zonalari alohida ajratilgan hududlardan iborat bo‘lib, u 
erda ilmiy-ishlab chiqarish va o‘quv markazlari jamlanadi hamda ular uchun ilmiy va 
ishlab  chiqarish  imkoniyatini  rivojlantirishga  qaratilgan  maxsus  huquqiy  tartibot 
o‘rnatiladi.  Erkin  fan-texnikazonalari  yuksak  texnologiyalar  amal  qiluvchi  zonalar, 
texnoparklar,  mintaqaviy  innovatsiya  markazlari-texnopolislar  shaklida  tashkil 
etiladi
1
. 
Texnoparklar  ikkita  asosiy  komponentlardan:  ishlab  chiqarish  (sanoatning 
ilg‘or sohasidagi korxonalar) va ilmiy markazlar (universitet, institut, ilmiytekshirish 
instituti,  laboratoriyalarning  kuchli  guruhlari)dan  tarkib  topadi  va  ularning  faoliyati 
raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi. 
                                                 
1
 Manba: O‘zbekiston Respublikasining  «Erkin iqtisodiy zonalar» to‘g‘risidagi qonuni.  – T., 1996 yil 25 aprel. 
220-I-son. www.lex.uz
 

---

 
 
123 
O‘zbekistonda  birinchi  bo‘lib  A.Sh.Bekmurodov  va  YAng  Son  Be
1
 
«O‘zbekiston  tekstil  sanoatini  rivojlantirish  strategiyasiga  klaster  yondashuvi» 
bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borganlar. Ularning tadqiqotlarida xorijiy mamlakatlarda 
iqtisodiyotni  rivojlantirish  bo‘yicha  klasterlardan  foydalanish  loyihalari  tavsiflanib, 
Amerikada  axborot-kommunikatsiya,  YAponiyada  avtomobil,  neft-kimyo  va 
to‘qimachilik,  Italiyada  keramika  va  gilam  ishlab  chiqarish,  Koreya  Respublikasida 
tarmoqda  erishilgan  natijalar  tahlil  qilingan.  shu  bilan  birga,  A.Sh.Bekmurodov  va 
YAng Son Be asosiy e’tiborni O‘zbekiston engil sanoati sanoati eksport salohiyatini 
tahlil  qilishga  qaratib,  sohaga  xorijiy  investitsiyalarni  ko‘proq  jalb  qilish  bo‘yicha 
ilmiy tavsiyalar tayyorlangan va mahsulotni bo‘yash bo‘yicha sanoat hududiy klasteri 
modelini Koreya Respublikasining Degu shahridagi tajriba asosida ishlab chiqilgan.