«materialshunoslik»

Atsetat ip va tolalarni olish. Ip va tola kuruk usul bilan olinadi (1.32-rasm). Kuruk usul bilan atsetat sellyuloza eritmalaridan uzluksiz ip xosil kilinganda fazalarda ajralish sodir bulmaydi. Kuruk va xul usullar bilan tola olishdagi asosiy fark shu prinsipga asoslangan.

Ishlatilish soxalari. Atsetat (diatsetat) tukimachilik iplardan erkak va ayollar uchun kuylakdik, kostyumlik va xar xil attorlik mollari uchun gazlamalar xamda turli-tuman trikotaj polotno va buyumlar tukiladi. Normal sharoitda 5,2 % namlik yutadi.

Atsetat iplarning nafakat pishikligining konikarsizligi, balki ularning gidrofobligi, ishkalanishga chidamsizligi, elektrlanishining yukoriliga, ulardan ichki kiyimlar tayyorlashda birmuncha kiyinchiliklar tugdiradi. Shuningdek atsetat iplaridan tayyorlangan mollar gijimlanadi. Bularning xammasi atsetat iplarning asosiy kamchiligi xisoblanadi. Xulligida 15-20% pishikligini yokotadi. Suvli buyovchi moddalar bilan yaxshi buyalmaydi, ammo suvli dispers buyovchi moddalar bilan buyalganda yorkin va turgun ranglar xosil kiladi.

Sharoitga karab 120°S va undan yukori xaroratda yaxshi chuziladi yoki kirishadi, 200⁰C da suyuladi va parchalana boshlaydi. Termoplastikligidan foydalanib undan teksturlangan iplar olinadi.

Atsetat tolalarni xar xil sintetik (kapron, lavsan) va tabiiy (paxta, jun) tolalar bilan kushib, ulardan xar xil gazlamalar tukiladi.

Oksil tolalar. Oksil tolalari usimlik yoki xayvonlar (terisi, shoxi) oksilidan olinadi. Oksillar eng murakkab va kam urganilgan yukori molekulyar birikmalardir. Ular biologik sintezlanish natijasida a-aminokislotalardan xosil buladi.

Tabiiy oksillarning molekulyar vazni 300-500 ming, ba’zilarining esa 2000­3000 ming gacha borishi mumkin. Oksil tolalar (kazein, kalogen) ichida kazein tola asosiy urin tutadi. Bu tola uchun xom ashyo sifatida sutdan olinadigan kazein oksili kullaniladi.

Kazein tola Italiyada ishlab chikariladi va junga kushib ishlatiladi. AKShda makkajuxori oksilidan zein (vikara) tola ishlab chikarilib jun, viskoza va ba’zi bir sintetik tolalarga kushib ishlatidi. Yer yongok oksilidan tola olish usuli xam ma’lum. Gusht, konserva, balik va tabiiy ipak sanoati chikindilaridan oksil tolalarini olish yullari xam ishlab chikarilgan.

Oksil tolalarning pishikligi boshka tolalar pishikdigidan ancha kam. Lekin ular yuksak darajada elastikligi, issikni kam utkazishi va boshka bir kancha xususiyatlari bilan tabiiy jundan kolishmaydi.

Takrorlash savollari

1. 
   Sun’iy tolalar. Ulaming asosiy turlari.
   
2. 
   Sun’iy tolalarning bir biridan farqi.
   
3. 
   Olinish usullari.
   
4. 
   Tolalarni sanoatda ishlatilishi va asosiy xossalari.
   
5. 
   Sun’iy tolalar xom-ashyosi.
   

3. 
   Sintetik tolalar va iplarni olish texnologiyasi
   

Sintetik tolalar qanday polimerdan tayyorlanishiga qarab guruhlarga bo‘linadi.