Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Avtomat po’latlarning kimyoviy tarkibi va markasi 
Marka 
C 
Mn 
Si 
S 
R 
A12 
0,08–0,16 
0,6–0,9 
0,15–0.35 
0,08–0,2 
0,08–0,15 
A20 
0,15–0,25 
0,6–0,9 
0,15–0,35 
0.08–0.15 
0,06 
A30 
0,25–0.35 
0,7–1 
0,15–0,35 
0,08–0.15 
0,06 
A40F 
0,35–0,45 
1,2–1,55 
0,15–0,35 
0,18–0,3 
0,06 
Perlitning shakli ham kesib ishlanuvchanlikka ta’sir ko’rsatadi. Evtektoiddan oldingi 
po’latlarda perlit plastina shaklida bo’lib, yaxshi kesib ishlanadi. Evtektoid va evtektoiddan 
keyingi po’latlarning strukturasidagi perlit donador bo’lganda, ular yaxshi kesib ishlanadi. 
Po’latning kesib ishlanuvchanligini selen va tellur elementlari yaxshilaydi. Bu elementlar 
zanglamas po’latlarning kesib ishlanuvchanligini yaxshilashda qo’llanilmoqda. 
Legirlangan po’latlar 
Ishqalanish juftliklri uchun materiallar sifatida kulrang, juda puxta va bolg’alanuvchan 
cho’yanlar ishlatiladi. Bu cho’yanlardan podshipnik, vtulka va boshqa ishqalanishda ishlovchi 
detallar tayyorlanadi. CHo’yanlarning antifriktsion xossasi ularning tarkibidagi perlit, ferrit 
miqdoriga bog’liq. 
Legirlangan po’latlarning toblanish chuqurligi katta, lekin toblanish tezligi kichik 
bo’lganligi sababli ular sovitish tezligi kichik bo’lgan muhit (havo, moy) larda toblanadi. Bu esa 
buyumlardagi deformatsiyani kamaytirib, darz paydo bo’lish xavfining oldini oladi. 
Toblanish chuqurligini oshirish maqsadida po’latlar marganets, xrom va bor singari 
nisbatan arzon hamda nikel, molibden kabi nisbatan qimmatbaho elementlar bilan legirlanadi. 
Konstruktsion legirlangan po’latlar sonlar va harflar bilan markalanadi. Marka oldidagi 
ikki xonali son po’lat tarkibidagi uglerod miqdorining yuzdan bir foizini ko’rsatadi. Sonlardan 
keyingi harflar legirlovchi elementlarni, harflardan keyingi sonlar esa to’liq foizdagi legirlovchi 
elementlar miqdorini bildiradi. Legirlovchi elementlar harflar bilan quyidagicha belgilanadi: A–
azot, B–niobiy, V–volfram, 
G–marganets, D–mis, Ye–selen, K–kobalt, N–nikel, M–molibden, P–fosfor, 
R–bor, C–kremniy, T–titan, F–vanadiy, X–xrom,Yu–alyuminiy va h.k. 
Legirlangan po’latlar sifatli bo’lib, ulardagi fosfor, oltin gugurt elementlarining miqdori 
0,035 % dan oshmaydi. 
Yuqori sifatli legirlangan po’latlar tarkibida bu elementlar miqdori 0,025 % dan 
oshmaydi va marka oxiriga A harfi qo’yiladi. Juda yuqori sifatli po’latlarning markalari oxiriga 
A harfi qo’yiladi. 
Quyidagi misollar yordamida legirlangan po’latlarning markalarini sharhlaymiz: 
12X2N4A–0,12 
% 
uglerod, 
2 
% 
xrom, 
4 
% 
nikel 
va 
A–yuqori 

---

46 
sifatli; 
18XGT–0,18 
% 
uglerod, 
legirlovchi 
elementlardan 
keyin 
sonlar 
yo’qligi 
0,8–1,2 
% 
ekanligini, 
0,03–0,09 
% 
titan 
borligini 
bildiradi. 
Vanadiy, titan, niobiy, volfram, azot kabi elementlar po’lat tarkibida kam miqdorda bo’lib, uning 
xossalariga kuchli ta’sir ko’rsatadi hamda ular po’latning markasida ko’rsatilmaydi. Masalan, 
10F2B–0,02–0,05% niobiy, 20XGM – 0,001–0,005% bor elementlari mavjud. 
Tarkibida uglerod miqdori 0,22 % dan kam bo’lgan va oz miqdorda marganets, kremniy, 
xrom, nikel, mis, vanadiy, titan, azot elementlari bilan legirlangan po’latlar 
kam legirlangan
po’latlar 
deyiladi. Bu po’latlarga 09F2, 09F2C, 10F2C1, 15FO markalarni misol qilib keltirish 
mumkin. 
Kam legirlangan po’latlar yaxshi payvandlanadi, payvandlashda darzlar paydo 
bo’lmaydi. Payvand chokning xossalari asosiy metall xossalariga yaqin bo’ladi. Legirlovchi 
elementlar ferritda erib, donalar o’lchamlarining va karbid fazalarining maydaboiishini 
ta’minlaydi. SHu sababli kam legirlangan po’latlar uglerodli po’latlarga nisbatan yuqori tnexanik 
xossalarga ega. Uglerodli po’latlar o’rnida kam legirlangan po’latlar ishlatilganda metall sarfi 15 
% kamayadi. 
Temir–beton konstruktsiyalarni mustahkamlashda uglerodli va kam legirlangan 35FC, 
23X2F2T, 20X2F2C po’latlari ishlatiladi. 
Kam legirlangan tsementitlanadigan po’latlar tarkibida 0,15–0,25 % uglerod hamda 4,4% 
gacha legirlovchi elementlar mavjud. Bunday po’latlarning ustki qismi uglerodga to’yintirilib, 
keyin termik ishlanadi. Bunda buyum o’rta qismining qovushoqligi va plastikligi saqlanib qoladi. 
Yuza qismining qattiqligi 58–62 NRC ga yetadi. 
TSementitlanadigan po’latlarda legirlovchi elementlar miqdori yuza va o’zak qismining 
toblanish chuqurligi yetarli bo’lishini ta’minlash kerak. Karbid hosil qiluvchi elementlar xrom, 
marganets uglerodning austenitda eruvchanligini kamaytiradi. Bu esa tsementitlanadigan 
qatlamda karbidlar hosil bo’lishi va austenitning legirlovchi elementlar bilan qo’shilishiga olib 
keladi. 
Natijada 
toblanish 
chuqurligi 
kamayib, 
mexanik 
xossalari 
yomonlashadi. 
TSementitlanadigan qatlamning toblanish chuqurligini Mo oshiradi. 
TSementitlanadigan qatlam donalarini maydalash maqsadida po’latlar vanadiy, titan, 
niobiy, tsirkoniy, alyuminiy va azot bilan mikrolegirlanadi. 
Po’latlar tarkibidagi legirlovchi elementlar nomi bilan yuritiladi: 
•
xromli 
po’latlar 
(15X, 
20X). 
Bu 
po’latlar 
tarkibida 
xromning 
bir 
qismi 
ferritda, 
bir 
qismi 
tsementitda 
eriydi 
yoki 
maxsus 
karbidlar 
hosil 
qiladi. 
Xromli 
po’latlardan 
o’lchamlari 
kichik, 
oddiy 
shaklli 
buyumlar 
tayyorlanadi. Bu po’latlarning toblanish chuqurligi kichik: 
•
xrom-vanadiyli po’lat (20XF) 0,1–0,15 % vanadiy bilan legirlanishi natijasida mexanik 
xossalari yaxshilanadi. Bundan tashqari, termik ishlanayotganda haroratning ko’tarilishi po’lat 
donasining o’sishiga kam ta’sir etadi;