Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

3-mavzu. Materialshunoslik haqidagi fanning 
rivojlanish tarixi 
Reja: 
1.
“Materialshunoslik” fanining rivojlanishiga hisa qo’shgan dunyoning yetakchi 
olimlari haqida ma’lumotlar. 
2.
“Materialshunoslik” sohasida yetakchi horijiy davlatlar va Respublikamizda olib 
borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari. 
3.
“Materialshunoslik” fanining rivojlanishiga hisa qo’shgan yetakchi o’zbek 
olimlari haqida ma’lumotlar. 
 
Tayanch iboralar: materialshunoslik, yangi materialar, ilmiy tadqiqot ishlari, 
materiallar, materiallarning turlari, metallar, nometallar. 
Materialshunoslik fanining rivojlanishiga hisa qo’shgan dunyoning yetakchi olimlari 
haqida ma’lumotlar. Yetakchi horijiy davlatlar va Respublikamizda materialshunoslik sohasida 
olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari. Materialshunoslik fanining rivojlanishiga hisa qo’shgan 
yetakchi o’zbek olimlari haqida ma’lumotlar.
Fan–texnika taraqqiyoti natijasida iqtisodiyot va mashinasozlik sanoati jadal 
rivojlanmoqda. Iqtisodiyot va sanoatning rivojlanishi mustahkamligi yuqori, ishlatishga qulay, 
arzon, puxta materiallarni izlab topish va ularning chidamliligini oshirish ustida jiddiy izlanishlar 
olib borishni taqozo etadi. 
Materiallarning ular qotishmalarining tarkibi, tuzilish va hossalarini, shuningdek ularning 
tuzilishi bilan hossalari orasidagi bog’lanishlarni hamda ularni puxtalash usullarini o’rganadigan 
fan 
materialshunoslik 
deyiladi. Kundalik hayotimizda materiallar ichida eng ko’p metallar 
ishlatiladi. Metallar insoniyatga qadim zamonlardan ma’lum bo’lib, kishilik jamiyati moddiy 
madaniyatining rivojlanishida g’oyat katta o’rin tutadi. Darhaqiqat, iqtisodiyotning metallar 
ishlatilmagan biror sohasi yo’q. 
Mashina detallari uchun material tanlash masalasi va ularga ishlov berish texnologik 
jarayonida bir–biriga zid bo’lgan masalalar mavjud. Masalan, uzoq muddat davomida xavf–
xatarsiz ishlashni ta’minlay oladigan mashina–mexanizmlar yaratishda qo’llaniladigan detallar 
arzon, ixcham, bejirim, puxta bo’lishi bilan bir qatorda yuqori sifatli materiallardan tayyorlanishi 
lozim. O’z–o’zidan ravshanki, bunday materiallarga ishlov berish tannarxning keskin oshishiga 

---

16 
sabab bo’ladi. 
Bunday murakkab muhandislik muammolarini yechishda, materialshunoslik fani muhim 
ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, bu fan ko’pgina muhandislik fanlariga boshlang’ich asos 
bo’ladi. Kelgusida malakali xodimlar bo’lib yetishishni niyat qilgan har bir o’quvchidan 
materialshunoslik fanini puxta o’zlashtirish talab etiladi.
Materiallar bizning xayotimizda ko’pchilik o’ylagandan ko’ra chuqurroq o’rin egallaydi. 
Kundalik xayotimizdagi zarur elementlar transport, uy-joy, aloqa vositalari, oziq ovqat ishlab 
chiqarish bularning barchasi u yoki bu darajada kerakli materiallarni tanlashga bog’liq. Tarixdan 
ma’lumki jamoatchilikning yuksalishi va rivojlanishi insonlarning mavjud talablarini qondirish 
uchun materiallarni ishlab chiqarish va qayta ishlash bilan bog’liq. Avvalgi davrlar xattoki 
insonlar ishlatishni o’rgangan materiallar nomlari bilan nomlangan – tosh davri, bronza davri, 
temir davri
1
.
Insoniyat paydo bo’lishining erta davrlarida insonlar juda kam sonli materiallardan 
foydalanganlar. Bular tabiatda mavjud ta’biy materiallar edi – toshlar, daraxt, loy, hayvon terisi 
va boshqalar.
Qadim–qadim zamonlarda odamlar tosh, suyak kabi materiallarni ish quroli sifatida 
ishlatishgan. Bu materiallarni qayta ishlab, yerga ishlov berishda va ov qurollari yasashda 
foydalanganlar. Asta–sekin yog’och, teri va loy kabi materiallardan foydalanish o’zlashtirilgan. 
Bronza davrida metallurgiya sanoati paydo bo’ldi. Metall qotishmalarining tarkibini o’zgartirib, 
ularning xossalarini boshqarish mumkinligi ma’lum bo’ldi va bu amaliyotda ishlatila boshlandi.