Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Lupa yordamida iz 
diametrini o’lchash sxemasi
Demak, 
Brinell 
bo’yicha 
materiallar 
kattiqligini tubandagicha yozish mumkin: 
Materiallarning qattiqligini tezda aniqlashda 
yuqoridagi 
formula 
asosida 
tuzilgan 
jadvallardan foydalanish katta qulaylik beradi. 
1-ilovada bu xil jadvallardan biri keltirilgan.
Brinell bo’yicha qattiqlik, masalan, 85NV5(750)20 tarzida yoziladi. 
Bu yerda 85-materialning Brinell bo’yicha qattiqligini (kg • k/mm
2
), 5-sharcha diametrini 
(mm), 750 (kg-k) yuklamani qiymatini va 20 namunaning yuklama ostida tutish vaqtining 
sekund hisobida bildiradi. 
Talabalar berilgan topshiriqqa ko’ra mustaqil ravishda olib borilgan sinov natijalarini 
jadvalga yozadilar. SHuni qayd etish ham lozimki, metallarning qattiqliklari bilan ularning 
cho’zilishga muvaqqat qarshiliklari orasida ma’lum bog’lanish bor: 
HB
a
ч



МПа


2
/
.
мм
к
кГ
Masalan, yumshatilgan po’latlar uchun 
a
koeffitsient 0,34—0,36 oralig’ida bo’ladi. 
13.2-jadval 
T
art
ib
№
N
am
una
m
at
eri
al
i 
va
–
qa
tt
iq
li
gi
kgk
/mm
2
Q
al
inl
ig
i, 
mm
Sinov sharti 
Sinalishda 
sharchaning namuna 
sirtida qoldirgan izlari 
diametri, mm 
Iz
la
rni
ng
o’rt
ac
ha
di
am
et
ri
, 
mm
Bri
ne
ll
bo’yi
cha
qa
ti
ql
igi
kgk
/mm
2
T
obl
anga
n
s
ha
rc
ha
di
am
et
ri
D
, 
mm
N
am
una
qo’yi
la
di
ga
n 
qopl
am
a
P
, 
kg
N
am
una
yukl
am
a
os
ti
d
a
tut
is
h
va
qt
i 
, 
s 
d
1 
d
2
d
3
D
o’rt
NV 

---

153 
Materiallarning qattiqligini Rokvell usulida sinash. 
Bu usuldan, odatda, qattiqligi NV450 dan ortiq bo’lgan, masalan, toblangan, 
sementitlangan, azotlangan po’lat detallarni yoki ulardan tayyorlangan namunalar qattiqligini 
aniqlashda foydalaniladi. Bunda namunani asbob stoliga silliqlangan sirti yuzasini yuqoriga 
qaratib qo’yilgach, unga uch radiusi 0,2 mm va burchagi 120
0
li olmos konus (u qadar qattiq 
bo’lmagan materiallar qattiqligini aniqlash zarur bo’lgan holda diametri 1,5875mm li toblangan 
po’lat sharcha) ma’lum yuklama ostida botiriladi. Sinashda olmos konusni yoki sharchani 
namunaga asosiy yuklama (R
1
) ostida botirishda uchlikning botish chuqurligi (h) ga ko’ra 
qattiqligi aniqlanadi (13.3-rasm). SHuni aytish lozimki, sinaladigan materialning taxminiy 
qattiqligiga ko’ra uchlik turi va unga qo’yiladigan yuklama tanlanadi. 
Material qattiqligi indikatorning qaysi shkalasi bo’yicha aniqlanganligiga ko’ra uni 
tubandagicha ifodalanadi.
13.3-rasm. Sinashda olmos konusni materialga botirish sxemasi 
13.3-jadval 
Rokvell bo’yicha 
qattiqlikni o’lchash 
oralig’i 
Uchlik xil 
Indikator shkalasi 
Qo’yilgan yuklama, 
N (kg) 
25-100 
Toblangan po’lat 
sharcha 
V 
1000 (100) 
20-67 
Olmos konus 
S 
1500 (150) 
70-85 
--«-- 
A 
600 (60) 
HRA=100-e, HRC=100-e. 
Agar “V” shkala yuo’yicha aniqlansa, HRB=130-e. 
Bu erda e-namunadan asosiy yuklama (R
1
) olinganda uchlikni dastlabki (R
0
) yuklama 
ostida 0,002 mm ga botgan chuqurligi bo’lib, uni tubandagicha aniqlanadi: 
e =
h−
h
0
0,002
mm 
Bu erda h- uchlikning namunaga asosiy yuklama (R
1
) botgan chuqurligi, mm; h
0
- 
uchlikning namunaga dastlabki yuklama (R
0
) qo’yilganda botgan chuqurligi , mm. 
Agar e qiymatini yuqoridagi formulalarga qo’ysak, unda qattiqlik tubandagicha bo’ladi: 
HRA yoki HRC = 100 -
h
−
ℎ
0
0,002
; HRB=130-
h
−
ℎ
0
0,002
.