Materialshunoslik

mutanosiblik chegarasi deyiladi:

σ 

pts=P

pts

/F

0 .

Mutanosiblik chegarasidan ortib ketmaydigan zo‘riqishlar

faqat elastik deformatsiyani keltirib chiqaradi, u nagruzka olin-

gandan keyin yo‘qoladi. Shu sababli mutanosiblik chegarasi

amalda elastiklik chegarasi bilan tenglashtiriladi.

Ko‘pincha elastiklik chegarasi dastlabki uzunligidan qoldiq

deformatsiya hosil bo‘ladigan zo‘riqish sifatida aniqlanadi. Masa-

lan, 0,01 % (

σ0,01

), 0,02 % (

σ0,02

).

Elastiklik chegarasi muhim xususiyat hisoblanadi, chunki

metallning kichik plastik deformatsiyalarga qarshiligini belgilaydi.

Yuklama R

pts dan ortganda yuklama bilan cho‘zilish orasidagi

chiziqli bog‘lanish buziladi. R

pts

 ning biror qiymatida diagrammadagorizontal maydonchani kuzatish mumkin, u yuklama ko‘pay-

masdan, metall cho‘zilayotganini (oqayotganini) ko‘rsatadi.

74

Oquvchanlikning gorizontal maydonchasi texnik temir

cho‘zilishida juda yaqqol kuzatiladi, aksariyat metallarda esa

unchalik yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Metallning ixtiyoriy oqishi

sodir bo‘ladigan zo‘riqish oquvchanlik chegarasi deyiladi. Bu

holda oquvchanlik chegarasi (shartli) namunani qoldiq cho‘-

zilishga duchor qiladigan zo‘riqish sifatida aniqlanadi, qoldiq

cho‘zilish dastlabki hisoblab topilgan uzunlikning 0,2 % iga

teng bo‘ladi (

σ0,2

). Oquvchanlik chegarasi mashinasozlikda joiz

zo‘riqishni hisoblashda qo‘llaniladi.

Ancha katta yuklamalarda metall kuchliroq plastik defor-

matsiyalanadi va yemiriladi. Yuklamaga muvofiq keladigan,

metallning yemirilishiga sabab bo‘ladigan zo‘riqish mustah-

kamlik chegarasi deyiladi. Cho‘zilishga sinashda namunaning

ayrim joylari plastik deformatsiyalanadi, bu esa nisbiy uzayish

va nisbiy torayishni aniqlashga imkon beradi.

Nisbiy uzayish b namuna uzilgandan keyin ortgan uzun-

ligining dastlabki hisoblab topilgan uzunligi l

0 ga nisbatidan

iborat bo‘lib, foizlarda ifodalanadi:

b = [(l–l

0)/l

0

]100,

bunda l – namunaning uzilgandan keyingi uzunligi.Nisbiy torayish deganda, uzilgan namuna ko‘ndalang kesi-

mining dastlabki ko‘ndalang kesimiga nisbati tushuniladi, u

foizda ifodalanadi: 

Ψ= [(F

0—F

k

)/F

0] 100, bunda F

k

 — uzilgan

joydagi ko‘ndalang kesim yuzi. Plastik materiallar uchun

uzilishga qarshilik tavsifi bo‘lib haqiqiy