Materialshunoslik indd

10.8-rasm. Cho‘zilishdagi mustahkamlikni deformatsiyaga 
bog‘liqligi.

---

172
Nisbiy  cho‘zilishning  kichik  qiymatlari  mo‘rt  va  qattiq  jismlar 
(chinni, shisha, getinaks) uchun tegishli bo‘lib, qayishqoq materiallar 
(rezina, elastomer) da esa 
i
 ko‘rsatkichi nisbatan katta qiymatlarga 
bo‘ladi (10.8-rasm). Chunki qayishqoq materialning mexanik mus-
tahkamligi kichik qiymatlarga ega. Ba’zi plastik materiallarda 
i
 qiy-
mati qattiq va qayishqoq materiallarning xarakteristikalari oralig‘ida 
bo‘ladi. Materialning mexanik mustahkamligi maxsus tayyorlangan 
namunalar yordamida aniqlanadi. Materialdan tayyorlanadigan na-
munalarning  shakli  ularga  qo‘yiladigan  kuch  yo‘nalishini  hisobga 
olgan holda ishlab chiqiladi. Masalan, dielektrikning cho‘zilish 
(a)
, 
siqilish 
(b)
 va egilish 
(v)
 ga bo‘lgan mustahkamligini aniqlash uchun 
tayyorlangan namunalarning shakllari keltirilgan. Materiallarning 
siqilishga bo‘lgan vaqtincha qarshiligi 
s
c
 yuqorida keltirilgan ifodaga 
o‘xshash bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi:
F
P
s
s
=
σ
 Pa.
Tajribaga asosan, metallarda 
σ
ch
= 
σ
s
 bo‘lgani sababli ularda siqi-
lishdagi kuchlanishni aniqlash shart emas. Dielektriklarda esa 
σ
ch 
≠
 
¹
σ
s
 
bo‘lgani sababli, mexanik mustahkamlik ikkala yo‘nalishda alohida-
alohida aniqlanadi. Tolali va qatlamli dielektriklarni sinash uc
-
hun namunalar tayyorlashda ulardagi tola yo‘nalishi e’tiborga oli-
nadi. Ko‘pchilik dielektriklarning siqilishga bo‘lgan mustahkamligi 
cho‘zilishga  bo‘lgan  mustahkamligidan  ancha  yuqoriligi 
(σ
ch
<< 
σ
s
)
 
sababli ularni, asosan, siqilish yo‘nalishi bo‘yicha ishlatish maqsadga 
muvofiqdir.
Jismning egilishdagi zo‘riqishi eguvchi moment 
(M)
 ning qarshi-
lik momenti 
(W)
 ga nisbati orqali aniqlanadi:
σ
e
 =
W
M
.
Aksariyat materiallarning mexanik mustahkamligi ularning kesim 
yuzasiga uzviy ravishda bog‘liq bo‘ladi. Dielektrikning mexanik xos-
sasi haroratga ham bog‘liq bo‘lib, issiqlik ta’sirida uning mexanik 
mustahkamligi kamayadi. Gigroskopik materiallarda namlik orta bor
-
gan sari ularning mexanik mustahkamligi pasayib boradi.

---

173
Mo‘rtlik plastik deformatsiyasiz yemirilish turiga kirib, u material 
strukturasi va tekshirish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Materialga ta’sir 
ettiriladigan kuchlanish tezligi oshirib borilib, uning harorati keskin 
kamaytirilsa, jismning mo‘rtlikka bo‘lgan mexanik mustahkamligi 
kamayadi. Ko‘pgina materiallar katta statik yemirilish kuchlanishi
-
ga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, mo‘rtligi sababli, ularning dinamik 
yemirilish kuchlanishi kichik bo‘ladi. Materiallarning dinamik kuch
-
lanishini aniqlaydigan usul – bu urilish egiluvchanligi yoki urilish qo
-
vushqoqligidir. Jismning urilish qovushqoqligi 
s
q
 uni sindirishga sarf 
etiladigan quvvatning 
(A)
 shu jism kesim yuzasiga 
(F)
 bo‘lgan nis-
bati 
(s
q
= 
F
A
. 
J/m
2
) orqali aniqlanadi. Bu qiymat polietilenda 100 kJ/m
2
 
bo‘lgan holda, sopol va mikaleksda bor­yo‘g‘i 2–5 kJ/m 
2 
ga tengdir.
18
Suyuq dielektriklarga (moy, lok, kompaund) ning mexanik xossa­
larini o‘rganishda qovushqoqlik qo‘l keladi. Qo‘vushqoqlik deganda 
suyuqlik va gaz molekulalarining siljishdagi ichki ishqalanishi tufayli 
yuzaga  keladigan  ichki  qarshilik  tushuniladi. 
U  h
 bilan belgilanib, 
dinamik qovushqoqlik (ichki ishqalashish) deyiladi va 1 Pа×s = 10P 
= 1000 sP (Pauz)da o‘lchanadi (10.9­rasm).