Materialshunoslik indd

9.6-rasm. Har хil keramika va grafitni mustahkamligini
haroratga bog‘liqligi. 
Pishirilgan Al
2
O
3 
va BeO lar yuqori harorat o‘tkazuvchan bo‘lib 
eng katta termoturg‘unlikka ega.
Kislorodsiz keramika o‘zining oliy issiqbardoshligi, qattiqligi 
va  ishqalanishga  chidamliligi  bilan  ajralib  turadi.  Bular  qatorida 
uglerodni elementlar bilan birikmalari: bor bilan – boridlar, azot bi
-
lan – nitridlar, kremniy bilan – silitsidlar, oltingugurt bilan – sulfidlar.
Ko‘pchilik  kislorodsiz  keramikalar  po‘lat  va  qotishmalarga  nis
-
batan yuqori haroratlarda mustahkamlikni kam yo‘qotadilar.
Kremniy karbidi himoya qoplama sifatida ishlatiladi (SiC – kor­
borund)  elektr  qizdiruvchi  pechlarda.  Jilvirlashda  abraziv  materiali 
sifatida ham ishlatiladi.
Titan karbidi TiC reaktiv dvigatellar va atom teхnikasida yuqori 
olovbardosh  detallari  ishlab  chiqarishda  foydalaniladi.  TiC  quyi­
dagi  хossalarga  ega:  γ=4920  kg/m
3
; T
erish
=3150°C;  α=9,6*
10-
6
*K
-1
; 
σ
eg
=280–400MPa.
Boridlar yuqori qattiq, erish harorati baland: CrB
2
 niki T
er
=2200°C, 
HB uchun T
er
=3250°C. Boridlarning issiqda kamayishi yo‘q hisob
-
daligi uchun 5500°C da ham ishlatib beriladi.
Bor nitridi dvigatel “soplo”larida ishlatiladi, yumshoq, qaytaruv
-
chi va neytral muhitda turg‘un. Yuqori haroratda хam termoturg‘un. 
MPa
600
t, 
o
C
2400
1600
800
    0
  10
  30
  60
100
300
б
В 
,
Mg 0
Zr 0
2
Be 0
A1
2
O
3
Grafit

---

131
Yuqori harorat va bosimda olmos sifat kubik strukturaga o‘tkazish 
mumkin,  nomi  “borazon”,  zichligi  3450kg/m
3
 erish harora-
ti T
er
=3000°C. Qattiqligi olmos qattiqligiga teng. Oksidlanishga 
turg‘un, 1900–2000°C хom, qachonki olmos 880°C da temir Fe ga 
reaksiya beradi. 
Ittriy oksidi J
2
O
2
 (5–10%) bilan legirlangan kremniy nitridi 1370°C 
da ishlaydigan dvigatel gaz turbinasida qo‘llaniladi.
Ikki keramika asosida, ya’ni oksid ionli Al
2
O
3
 (korund) va kislo-
rodsiz kovalentli Si
2
N (kremniy nitridi) asosida sintezlab yangi sa-
marador material “Siamon” olingan, ifodasi Si
6­х
*Al
х
*N
8­х
*O
x
.  Bu 
keramikadan yasalgan detal 1700°C da pishiriladi. Olingan mahsulot 
olovbardosh po‘latlarga nisbatan 3 marta yengil va 10­marta arzon. 
Shuning uchun undan dvigatel silindri bloklari, gazoturbin lopatka
-
lari yasalyabdi, qaysilarki issiqlik kuchlanishida ishlaydigan.
Silitsidlarning  zo‘r  хususiyatlaridan  biri  qizdirilganda  kuyundi 
hosil bo‘lishiga turg‘un (olovbardosh) : 1300–1700°C da ham. Eng 
tarqalgan MoSi
2
.
Molibden disulfidi – MoS
2
 ishqalanib yeyilishga qarshiligi yuqori; 
vakuum­kosmik teхnikasida quruq moylovchi tarkibida ishlatiladi.