Materialshunoslik indd

To‘ldiruvchilar.
 To‘ldiruvchilar tarkibi jihatidan organik va  an
-
organik to‘ldiruvchilarga, strukturasi jihatidan esa tolali va donador 
(ba’zan  kukun)  to‘ldiruvchilarga  bo‘linadi.  Plastmassalar  ishlab 
chiqarishda  to‘ldiruvchilar  sifatida  organik  to‘ldiruvchilardan–
yog‘och kukuni, yog‘och sellulozasi, yog‘och shponi (yupqa faner), 

---

227
paxta taramlari, ip gazlama, sintetik matodan foydalaniladi; anorga­
nik to‘ldiruvchilardan–asbest tolasi va to‘qimasi, shisha tolasi, shisha 
tolasidan to‘qilgan mato, qisqa tolali asbest (kukun to‘ldirgich sifa­
tida), kaolin, slyuda, kvars kukuni, talk, ohak, kizelgur va boshqa-
lar ishlatiladi. Plastmassalar tarkibiga kirgan to‘ldiruvchilar ularning 
xossalarini yaxshilaydi, bundan tashqari, nisbatan arzon bo‘lgani 
uchun buyumlarni arzonlashtiradi.
1. Yuqori qatlam. Past haroratda shisha-
lanadigan  ABS­plastikdan  tayyorlangan. 
Tashqi qatlam va dekorativ funksiyaga ega.
2. Shisha plastikdan ikki o‘qli yo‘naltiril­
gan qatlam markaziy qismni qobig‘i.
Torsion rolini bajaradi va tashqi qatlamlarni 
konstruksiyani markazi bilan birlashtiradi.
3. Markaziy qism­poliuretanli to‘ldirgich.
4.  Dempferlovchi  qatlam.  Poliuretandan 
tayyorlangan. Tebranishni kamaytirishga 
mo‘ljallangan.
5. Asos (taglik). Presslangan uglerod 
(polimer  matritsaga  uglerod  zarrachalari 
presslangan). Abraziv yeyilish va bikirlikni 
ta’minlaydi.
6.  Chetlari.  Puxtalangan  po‘lat.  Qorga 
«kirganda» qayilishni yengillashtiradi.
7.  Shishaplastikdan  tayyorlangan  bir 
o‘qli yo‘naltirilgan qatlam. 0
0 
va qisman 
90
0
da yo‘naltirigan bo‘ylama bikirlikni 
ta’minlaydi.
Organik  to‘ldiruvchilar  polimerlarni  yaxshi  singdiradi.  Tolali 
to‘ldiruvchilar buyumlarning uzilishdagi va zarbiy egilishdagi mus
-
tahkamligini  oshiradi.  Anorganik  kukun  to‘ldiruvchilar  buyumlar­
ning suvga va issiqqa chidamliligi hamda qattiqligini oshiradi, ular­
ning g‘ovakliligi va gigroskopikligini pasaytiradi.

---

228
Termoplastik  smolalarga  qo‘shiladigan  plastifikatorlar  ularning 
yumshash  haroratini  pasaytiradi,  bu  esa  ularni  qoliplashni  oson
-
lashtiradi. Plastifikatorlar sifatida yuqori haroratda qaynovchi kichik 
molekular suyuqliklar: murakkab efirlar, xlorlangan uglevodorodlar 
va  boshqalar  eng  ko‘p  ishlatiladi.  Polimerlar  plastifikatorlarni  shi
-
mib  bukadi,  bunda  plastifikatorning  molekular  qatlamlari  zanjiriy 
makromolekulalar  atrofida  joylashib,  ular  orasidagi  bog‘lanishlarni 
zaiflashtiradi.  Polimerning  yumshash  harorati  pasayishi  va  uning 
shishalanishiga, ya’ni qizdirilganda shishasimon holatdan qovu-
shoq–oquvchan  holatga  va  sovitilganda  yana  shishasimon  holatga 
o‘tishining sababi ham ana shu.
Eng oddiy qilib dispеrsli (kukunsimon) to‘ldiruvchilarni organik 
va noorganik turlarga bo‘lish mumkin. Ammo bunda ularning har 
birini yana tolasimon va tolasimon bo‘lmagan turlarga bo‘lish kеrak 
bo‘ladi.  Bunda  ularning  bo‘linishi  zarralarning  o‘lchami  va  shakli, 
zichligi va shunga o‘хshash ko‘rsatkichlari bo‘yicha bo‘lib chiqiladi.