Materialshunoslik 2016. p65

1-rasm. Sanoatda qo‘llaniladigan asosiy metallar.



2-rasm. Materiallarning tasniflanishi.

larning xususiyatlarini yaxshilash uchun, ularga ma’lum xu- susiyatlar berish uchun qo‘shimcha material sifatida qo‘shila- di. Misol uchun V, W, Ti va Co lardan qirqish asboblari tayyorlashda foydalaniladi.

Sanoatda va texnikada metall qotishmalari keng tarqalgan bo‘lib, ularning xususiyatlari metall xususiyatlaridan ancha yuqori turadi va pishiq, talabga javob beradigan, har xil xususiyatli qotishmalar olinadi. Oddiy metallardan mis va aluminiy keng ishlatiladi, ulardan elektr simlari va boshqa detallar tayyorlanadi.

Kremniy (Si) turli xil metall qotishmalarini olishda ish- latiladi. Metallarni jilvirlash, silliqlashda kremniy karborundi (SiC) dan foydalaniladi.

Oltingugurt (S) cho‘yan va po‘lat tarkibida juda oz miqdorda bo‘ladi.

Uglerod (C) olmos, grafit, toshko‘mir holida uchraydi. Po‘lat va cho‘yanning xossalari uglerodning miqdoriga va hola- tiga (erkin, ya’ni grafit va temir bilan kimyoviy birikkan — sementit holida) bog‘liq.

Fosfor (P) juda ko‘p metallar bilan tez birikadi, u temir- ning barcha uglerodli birikmalari tarkibida mavjud. Fosfor bilan oltingugurt po‘lat tarkibidagi zararli elementlar hisoblanadi.

Metall va qotishmalardan to‘g‘ri foydalanish uchun ularning xossalarini va ular qanday sharoitda o‘zgarishini bilish kerak. Metall va ular qotishmalarining ichki tuzilishi o‘zgarishi bilan ularning xossalari ham o‘zgaradi. Metallarning ichki tu- zilishini o‘rgatadigan fan metallografiya deb ataladi.

Qattiq moddalar ikkiga: amorf va kristall moddalarga bo‘- linadi.

Amorf shaklsiz degan ma’noni anglatadi. Amorf moddalar- ning atomlari tartibsiz joylashgan bo‘ladi, ularni sindirganda ham tartibsiz yo‘nalishda sinadi, siniqlarida tekis yuzalar bo‘l- maydi. Qizdirilganda asta-sekin yumshab boradi va suyuqlanadi. Ularning muayyan bir suyuqlanish va qotish harorati bo‘l- maydi (yelim, kanifol, shisha va boshqalar).

Kristallar haqidagi fan kristallografiya deb ataladi. Barcha metallar va qotishmalar kristall tuzilishga egadir.

Kristall moddalarning atomlari aniq fazoviy geometrik shaklda

tartibli joylashgan bo‘ladi. Moddalar sharoitga qarab, ba’zan amorf, ba’zan esa kristall holatda bo‘lishi mumkin (kauchuk,


3. 
   rasm. Kristall tuzilishga ega modda atomlarining joylashi- shi (a); amorf tuzilish (b).
   

yelim va h.k.). 3-rasmda kristall va amorf moddalar atomlarining joy- lashishi keltirilgan.

Kristall moddalar muayyan su- yuqlanish va qotish haroratlariga, ularning atomlari muayyan geo- metrik shakllarga egadir. Ularning xossalari turli yo‘nalishlarda turlicha bo‘ladi, bu xususiyat anizotropiya deb ataladi.

Kristall moddalarning mexanik puxtaligi, issiqlik va elektr o‘tka- zuvchanligi, suyuqlanish tezligi, harorati ularning atom tuzilishiga bog‘liq va uning xossalariga ta’sir etadi.

Eritma quyi haroratda asta-sekin bug‘latilsa, yirik kristal- lar, yuqori haroratda bug‘latilib, tez sovitilsa, mayda kristallar hosil bo‘ladi. Mayda donli po‘latlar qattiq, lekin yirik donli po‘latlarga nisbatan yumshoq bo‘ladi. Hosil bo‘lgan kichik bir kristall atrofida muntazam ravishda o‘suvchi yirik kristall olish mumkin. Bu jarayon kristallning o‘sishi deb aytiladi. Barcha metall va qotishmalar kristall tuzilishga ega. Kristall donlari aniq geometrik shaklga ega emas. Tashqi tomonidan kristall ko‘p qirraliga o‘xshaydi va ular kristall donlari yoki gra- nulalari deb ataladi.