Materialshunoslik 2016. p65

mo‘rtlikning kritik harorati

deyiladi.

Ko‘pgina metall va qotishmalarda (birinchi navbatda,

hajmiy-markazlashgan kubsimon va geksagonal panjaralilarda)

harorat pasayishi bilan qovushoq yemirilishdan mo‘rt yemiri-

lishga o‘tish kuzatiladi, bu hol zarbiy qovushoqlikning pasayi-

shida va sinish xususiyatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.

---

72

Metallning tuzilish holatiga va mustahkamlik darajasiga qarab,

mo‘rt yemirilishga o‘tish asta-sekin yoki keskin bo‘lishi

mumkin.

Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asining yuqoriligi 

T

yu

 va plastik 

T

p

chegaralari bo‘ladi. Bu haroratlar oralig‘ida qovushoq tolali

sinishdan mo‘rt kristall sinishga o‘tish yuz beradi. Sovuqlayin

sinish bo‘sag‘asi, ko‘pincha, sinash haroratiga qarab aniq-

lanadi, bunda singan joyda 50 % qovushoq tolali tashkil etuvchi

T

50

 bo‘ladi. Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asi qancha yuqori bo‘lsa,

metallning mo‘rt yemirilishiga moyilligi shuncha katta bo‘ladi.

Buyumlarni sovuqlayin sinish bo‘sag‘asidan yuqori haroratlarda

ishlatish kerak, shunda mo‘rt yemirilish bo‘lmaydi.

Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asiga metall donlarining katta-

kichikligi, kimyoviy tarkibi, masshtab omili (buyumning o‘l-

chamlari), zo‘riqish to‘plagichlari, yuklanish tezligi va boshqa

omillar ta’sir etadi.

K

2

=

EG

/(1 — 

µ

2

) – yassi deformatsiyalangan holati

uchun, bunda  

µ

 – Puasson koeffitsiyenti (metallar uchun —0,3).

Yassi zo‘riqqan holatda namunaning qalinligi bo‘yicha zo‘riqish

bo‘lmaydi. Yemirilishga siljish sabab bo‘ladi.

Yassi deformatsiyalangan holat uchun namunaning qalinligi

bo‘yicha deformatsiyaning yo‘qligi xos bo‘lib, yemirilish uzilish

yo‘li bilan yuz beradi.

Yemirilish qovushoqligiga sinashda diagrammalar tuziladi,

ular darz uzunligi kattalashishining qo‘yilgan kuchlanishga

bog‘liqligini ko‘rsatadi.

K

 kattalikdan hisoblashda foydalaniladi. Uning qiymatini

bilgan holda, yemiruvchi zo‘riqishlar qiymatini darzning shakli va

uzunligiga qarab aniqlash va, aksincha, detaldagi ish zo‘riqishni

bilgan holda darzning yemirilish sodir bo‘lgan uzunligini oldindan

aytish mumkin. O‘z-o‘zidan yemirilishga o‘tish paytidagi

zo‘riqishlar intensivligi koeffitsiyentining qiymati 

K

u

 (yassi zo‘-

riqish sharoiti uchun) yoki 

K

1u

 (yassi deformatsiyalanish sha-

roiti uchun) bilan belgilanadi va