Materialshunoslik 2016. p65

sementit

 (temir karbidi Fe

3

C) deb yuritiladi.

Sementit turg‘unmas kimyoviy birikma bo‘lib, u katta haroratda

bo‘linib ketadi:

Fe

3

C = 3Fe + C

Shuning uchun o‘rganilayotgan diagramma „Temir — se-

mentit“ yoki bo‘lmasa „Temir — uglerod“ holat diagrammasi

deb yuritiladi (10-rasm). Temir — uglerod holat diagrammasi

yuqorida qurilgan uslubda olingan kritik nuqtalar va haroratlar

asosida masshtablarda chiziladi. Fe — C holat diagrammasini

tahlil qilamiz.

ACD

 chizig‘i 

likvidus

 chizig‘i bo‘lib, uning yuqorisida

joylashgan hamma qotishmalar suyuq holatda, 

AECF

 chizig‘i

esa 

solidus

 chizig‘i bo‘lib, undan pastda joylashgan hamma

qotishmalar qattiq holatda bo‘ladi.

Chiziqlarning tavsifi diagramma murakkab ekanini, ya’ni 

1

va 

2

 tiðdagi diagrammalar yig‘indisidan tashkil topganligini

ko‘rsatadi. Bu yerda 

A

 nuqtadan 

E

 nuqtagacha 

2

 tiðdagi va 

E

 dan

F

 gacha 

1

 tiðdagi diagrammalardir. Sovish jarayonida ara-

lashmadagi uglerod miqdoridan qat’i nazar, 

AS

 chizig‘i bo‘ylab

10-rasm.

 Temir — uglerod qotishmalarining holat diagrammasi.

1535

1147

910

727

A

G

A

S

Q

E

C

D

F

K

Perlit (P)

Evtetika-ledeburit

0,0 0,8 1 2 2,14 3

4 4,3 5

6

6,67

Massasi bo‘yicha uglerod miqdori, %

0,006

Po‘lat

Cho‘yan

---

22

suyuq aralashmalardan qattiq eritmaning birinchi kristallari

paydo bo‘la boshlaydi, bu 

austenit

 deb yuritiladi.

Demak, 

ACE

 hududida aralashma ikki fazadan iborat bo‘lib,

suyuq aralashma va austenitdan tashkil topgan.

CD

 chizig‘i bo‘yicha suyuq aralashmadan qattiq sementit-

ning kristallari paydo bo‘la boshlaydi. 6,67 % C li sementitning

bir qancha kristallari paydo bo‘lib, 

S

 nuqtada suyuq aralash-

madagi qolgan sementit kristallanadi va evtektik aralashma

hosil qilib (4,3 %

 S

), 1147 °C da qotadi. Demak, 

ECF

 chizig‘ida

sementit to‘la qotib bo‘ladi. 

CFD

 hududi ikki fazali aralash-

madan iborat bo‘lib, suyuq qotishma va sementitdan iborat. 

C

nuqtada (4,3 % C) bir vaqtning o‘zida austenit va sementit

kristallanib, evtektika, ledeburit hosil qiladi. Ledeburit tarki-

bida 2,14—6,67 % C bo‘lgan hamma qotishmalarda mavjud

bo‘ladi va bu qotishmalar 

cho‘yan

 deb yuritiladi.

E

 nuqta temirning uglerod (2,14 %) bilan to‘yingan nuq-

tasi hisoblanadi. 

E

 nuqtadan chap tomonda yotgan hamma

qotishmalar to‘la qotgan vaqtda austenitning bir o‘zidan iborat

bo‘lib, bunday qotishmalar 

po‘lat guruhini

 hosil qiladi.

Qotgan qotishmadagi o‘zgarishlarni ko‘ramiz. 

GSE, PSK

 va

GPQ

 chiziqlari ko‘rsatib turibdiki, qotgan aralashmalarda ham

tuzilish o‘zgarishlari yuz beradi. Qattiq holatdagi o‘zgarishlar

temirning bir modifikatsiyasidan ikkinchi modifikatsiyasiga

o‘tishida uglerodning temirda eruvchanligining o‘zgarishi hiso-

biga bo‘ladi.

Diagrammada 

AGSE

 hududida austenit (A) bo‘lib, qotish-

ma sovishi davomida austenitdan 

GS

 chizig‘i bo‘ylab ferrit

ajraladi. Ferrit uglerodning Fe dagi qattiq eritmasi, boshqacha

qilib aytsak, 

γ

-Fe 

α

-Fe ga o‘tadi. Bundan tashqari, haroratning

1147 °C dan 727 °C gacha pasayishida uglerodning 

γ

-Fe da

eruvchanligi 2,14 % dan 0,8 % gacha pasayadi.

Diagrammada 

SE

 chizig‘i bo‘yicha austenitdan ikkinchi

sementit ajraladi. Bu sementit qattiq qotishmadan ajralib chiqadi.

GSP

 hududi ikki fazadan iborat, ya’ni ferrit va bo‘linuv-

chi, o‘zgaruvchi austenitdan iborat.

S

 nuqtada (0,8 % C) 272 °C da hamma austenit bo‘linib,

o‘zgarib, ferrit va ikkilamchi sementitdan iborat mayin mexanik

aralashma hosil qiladi.

Ushbu evtektoid aralashma