Materialalrni kesib ishlash, asboblar va stanoklar

1.
в
 
.
н





bu erda: 
l
1n
va 
l
1v
- tashqi va ichki tomonlar 
bo’yicha mufoviq bo’lgan qirindi uzunligi. 
Konstruksion 
materiallarni 
kesib 
ishlashda 
qirindi 
kirishuvi
koeffisientining kattaligi odatda 1 dan 5 gacha bo’lgan chegarada o’zgaradi. 
Plastik deformatsiyalanish darajasini qirindining kirishuvi bo’yicha bevosita 
baholash mumkin. U deformatsiyalash darajasi singari ishlov berilayotgan material 
l
1 
l
 
11-rasm. Qirindini kirishuvi 

---

38 
fizik xossalariga va kesish sharoitiga bog’liq bo’ladi. 
Geometrik bog’liqliklardan kelib chiqan holda, I.A.Time qirindi kirishuvi
koeffisienti va siljish burchagi o’rtasidagi bog’lanishni o’rnatdi. 

=OAsin 

1
va 

1
=OAcos (

-

) (shakl- 28)larni hisobga olgan holda: 
tenglikdan siljish burchagi 

kichiklashishi 
bilan qirindi kirishuvi koeffisienti tenglikni o’zgartirish bilan siljish burchagi va 
qirindi kirishuvi orasidagi bog’liqlik formulasini hosil qilish mumkin: 



sin
К
cos
tg
1
-
=
. 
Qirindi kirishuvi koeffisienti K va nisbiy siljish kattaligi 

orasidagi bog’liqlikni 
o’rnatamiz. 
Agar 

X qalinlikdagi qirindining qo’shni elementlaridan biri ikkinchisiga 
nisbatan VS=

S kattalikka siljisa, u holda nisbiy siljish
X
S




ga teng bo’ladi. 
CHunki 
VS=VD+DS, 
VD=

Xctg

1
va 
DS=

Xtg(

1
-

), 
u 
holda 
VS=

S=

Xctg

1
+

Xtg (

1
-

), demak: 

=ctg

1
+tg(

1
-

) 
(28) formuladan foydalanib (29) ifodani hisobga olib quyidagini hosil qilamiz. 
Qirindi kirishuvi qirindi hosil bo’lishidagi plastik deformatsiyalarni 
sirtdan ifodalaydi. Lekin kirishuv koeffisienti deformatsiya darajasini son jihatdan 
harakterlab berolmaydi. 
Qirindi kirishuvi koeffisienti uzviy ravishda ishlov beriladigan material
xossalariga bog’liq bo’ladi. 
Turli metallarga ishlov berishda qirindi kirishuvi koeffisientining qiymati ( S 
1
1
1
sin
)
cos(
а
а
К



-
=
=



cos
1
sin
2
2
К
К
К




---

39 
= 0,1

0,2 mm/ayl; 

= 0
o
-10
o
). 
11-jadval. 
Ishlov beriladigan material 
Kirishuv koeffisienti 
(m/sek) 
Kesish tezligi 
(m/sek) 
Toblangan molibdenli 
qotishma VM-1 
7,3 - 5 
1,0 - 1,7 
Mis (

v

245 mN/m) 
6,5 
1,1 
Po’lat 20x (NV135) 
3,4 - 2,9 
1,0 - 1,7 
Po’lat - 40 

v
(630 MN/m) 
3,4 - 2,9 
1,0 - 1,7 
Titan qotishmasi (

v 

1075 Mn/m) 
1,4 - 0,8 
0,1 – 1,0 
VT2 Kul rang cho’yan 
(NV210;S=0.6 mm/ayl) 
1,2 
0,03 - 6,7 
Metall qanchalik plastik bo’lsa,shunchalik engil, to’laroq bo’ladi va u 
katta hajmda deformatsiyalanadi, shuningdek kirishuv ham shunchalik katta
bo’ladi. Kichik mustahkamlikka ega bo’lgan mo’rt mettallar juda oz plastik 
deformatsiyalarga bardosh beradi va qirindi kichik kirishuvga ega bo’ladi.
Mustahkamligi juda katta bo’lgan, lekin plastikligi kichik bo’lgan titan
qotishmalariga ishlov berishda, qirindi kichik yoki «manfiy» deb ataluvchi 
kirishuvga ega bo’ladi. 
Kesish tezligi ortishi bilan bu qotishmalarda qirindilarning turlari 
tutashdan elementligacha o’zgaradi. Ko’pchilik metallarda, masalan po’latga 
ishlov berishda buning teskarisi sodir bo’ladi. Bunda qirindining turi elementlidan 
tutashgacha o’zgaradi. 
Bunday o’zgarish qirindi elementi ichida deformatsiya darajasining 
kamayishi bilan kuzatib boriladi, lekin keskich usti qatlamining plastik 
deformatsiya ortib boradi va u yupqa qatlamda kuzatiladi. 
Kesish tezligi etarlicha yuqori bo’lganda, qirindi ichki hajmda
deformatsiyalanib kuchsizlanadi, ammo bir-biri bilan yupqa va kuchli 
deformatsiyalangan keskichning ustki qatlamida o’zaro mustahkam bog’langan 
elementlardan tashkil topgan yupqa himoya pardasi hosil bo’ladi. 
Masalan BT2 markali titan qotishmaning kesib ishlashda kirishuv koeffisienti 

---

40 
quyidagicha o’zgaradi. 
Kesish tezligi 

m/sek 
0,1 
0,7 
1,7 
Kirishuv koeffisienti 
K 
1,6 
1,0 
0,8 
Kesilayotgan qatlamning deformatsiyalanishi va qirindi kirishuvining 
bunday o’zgarishi katta plastik deformatsiya kuzatilmaydigan, titan
qotishmalarining kichik plastikligi va past issiqlik o’tkazuvganligi bilan 
tavsiflanadi. Natijada kesish muhitida haroratning yuqoriligi (800-900
0
S)
ta’sirida qirindining issiqlik uzatish ortadi. 
Yuqori harorat ostida metall qirindi jadallik bilan azot va xavodagi kislorodni 
yutadi va yanada mo’rtroq bo’lib qoladi. Sovush natijasida qirindining qisqarishi 
nisbatan kichik va piravord natijada uning uzunligi kesuvchi asbobning yo’l 
uzunligiga qaraganda katta bo’lishi mumkin. 
Kichik tezliklarda kirishuv eng yuqori bo’ladi. Tezlikni ortishi bilan kirish 
koeffisientiga 

1
tezlikda hosil bo’luvchi va

2
tezlikda maksimumga
erishuvchi o’simta muxim ta’sir ko’rsatadi. Xaqiqiy oldingi burchak 
kattalashadi , bu plastik deformatsiyani va qirindi kirishuvini kichiklashish 
imkonini beradi. O’simtadagi maksimal qiymatga erishganda kirish eng kichik 
bo’ladi. 
Tadqiqotlarga ko’ra po’latlarga ishlov berishida eng katta o’simta va eng 
katta ishqalanish koeffisienti 300
0
S atrofidagi haroratda kuzatiladi. Bundan keyingi
tezlikning ortishi bilan (

2
-

3
oraliq) o’simta miqdorini kamayishining va
oldingi burchakning nominal miqdorga yaqinlashishi kuzatilib kirishuv asta-
sekin kattalashib beradi.

1
-

3
tezliklar orasida, kirishuvning o’zgarishiga 
o’simtadan tashqari ishlov berilayotgan materialning xossalari va oldingi yuzadagi 
ishqalanish shartlarini ta’sir etishini ham eotiborga olish kerak. 

1
-

3
tezliklarda 
o’simtani hosil bo’lish jarayoni barqaror emas, chunki bu holat qaltis kesish
muhiti hisoblanadi va stano’k, moslama, kesuvchi asbob-detal tizimining eng 
katta terbanishlari bilan tavsiflanadi. 

3 
-

4
oraliqdagi tezlikning ortishi bilan
qirindi kirishuvi asta-sekin kichiklashadi. Bu kesuvchi asbob va qirindining 
ishqalanish yuzalarida haroratning ortishi bilan tushuntiriladi, bu o’z navbatida 

---

41 
ishqalanish koeffisientining kamayishiga olib keladi. Bunda oldingi yuzada 
ishqalanish va umumiy kesish kuchlari kamayadi.

3 
dan yuqori bo’lgan
tezliklarda qirindi kirishuvining kamayishi, qirindi hosil bo’lish muhiti, qirindi 
deformatsiyalanish tezligidan orqada qolish oqibati bo’lish hisoblanadi.

4
tezlikdan boshlab ( konstruksion po’lat uchun 

4
> 3,4- 6m/sek) bo’lgandagi 
kirishuv deyarli kesish tezligiga bog’liq bo’lmaydi. Bu to’qnash yuzalarda 
haroratning asta-sekin ortishi va ishqalanishning barqarorlashishi bilan bog’liq
bo’ladi. 
Qirindi hosil bo’lish jarayoniga oldingi burchakning ta’siri plastik 
metallarni kesishda juda kuchli bo’ladi. U ishlov beriladigan material qattiqligini 
ortishi bilan kamayadi.
Kesilayotgan qatlam qalinligi kattalashishi bilan kirishuv koeffisienti 
kichiklashadi. Bu qirindining keskich usti qatlamlarining deformatsiyalanishi,
tashqi qatlamlarnikiga qaraganda kattaroq bo’lishi bilan bog’liqdir. Binobarin,
qalinligi katta bo’lgan qirindining tashqi tomoni kam deformatsiyalanadi. Bu 
umumiy deformatsiyaning kamayishi va qirindining kirishuv koeffisienti 
kichiklashishiga olib keladi. Kesish tezligi va oldingi burchakning kattalashishi 
bilan kesilayotgan qatlam qalinligining kirishuv koeffisientiga ta’siri kichiklashadi. 
SHaklda ko’rinib turibdiki, keskichning surish qiymatini kattalashishi bilan qirindi 
kirishuv koeffisienti kichiklashadi. Surish miqdori doimiy bo’lsa plandagi asosiy 
burchakning kattalashishi bilan kesib olinayotgan qatlam qalinligi kattalashadi. 
Tadqiqotlar asosida quyidagi xulosaga kelingan: orqa burchak, kesilayotgan 
qatlam eni va kesish chuqurligi qirindining kirishuv koeffisientiga sezilarli ta’sir 
ko’rsatmaydi. 
Sovitish-moylash suyuqliklarini qo’llanganda qirindining kirishuv
koeffisienti kichiklashadi. Bunda kesuvchi asbobning oldingi yuzasidagi
ishqalanish kuchi pasayadi. Qattiq qotishmadan tayyorlangan asbobsozlik materiali 
bilan taominlangan kesuvchi asbob yordamida uglerodli po’latlarni kesishda qattiq
qotishmadagi titan karbidi zarrachalari kattalashishi oqibatida kobalt kichiklashadi 
va qirindi kirishuvi kichrayadi. Boshqa maolumotlar bo’yicha 40X po’latini (

v 

---

42 
=530 MH/m ) kesib ishlashda qirindi kirishuvi, mineralokeramika qattiq qotishma 
bilan taominlangan keskichdan tezkesar po’latdan tayyorlangan kesuvchi 
asboblarga o’tishda o’sib boradi. Bu quyidagicha izohlanadi: ishqalanayotgan
juft materiallar kesuvchi asbob-ishlov berilayotgan material o’rtadagi jarayonning 
o’zgarishi bilan ular orasida adgeziya kuchlari va ishqalanish kuchlari 
kichiklashadi.