Matematika tarixi asoslari

§6. O`zbekistonda hozirgi zamon matematikasi rivojlanishi haqida.

“Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, -deydi yurtboshimiz. Bu fikr ko`xna tariximiz bilan bir qatorda yaqin o`tmishimiz uchun ham birdek daxldor. Ko`p ming yillik tariximiz, buyuk vatandoshlarimizning merosi bugun va ertangi kunimiz uchun naqadar kuch-qudrat manbai bo`lsa, kuni kecha biz bilan birga yashagan, vatanimiz kelajagi, xalqimiz baxt-saodati uchun mehnat qilgan, uning fidoi farzandi sifatida tanilgan va bizning ko`z o`ngimizda tarixga kirgan siymolar ustozlar xotirasidan ham shu qadar ruxiy oziq olamiz.

Atoqli olim, davlat va jamoat arbobi S.H.Sirojiddinov ana shunday ulkan siymolardan biridir. Akademik Sa`di Hasanovich Sirojiddinov (1920-1988) o`z umrini O`zbekistonda fan va maorifning rivojlanishiga bag’ishlangan. Shunday bo`lsada, pedagogik tadqiqotlarga matematik statistika usullarni qo`llash kam tadbiq qilingan yo`nalish sifatida qolmoqda. Shuning uchun ham zamonaviy fanshunoslik bu muammoga alohida e`tibor bilan qaramoqda O`zbekistonda ehtimolchilar maktabini vujudga kelishi Romanovskiy va boshqa uning shogirdlari bilan bog’liqdir. Romanovskiy shogirdlaridan biri, O`zFA akademigi Sarimsoqov shunday deb yozadi:
“Romanovskiy o`z lektsiyalarida fan bilan amaliyotni bog’lashga katta e`tibor berardi, murakkab nazariy masalalarni ravon, tushunarli bayon qila bilardilar. Bunga ustozning ilmga tashna shogirdlariga bo`lgan muhabbati, kamtarligini qo`shsak, u yoshlarni o`z sohasiga jalb qilmaslik mumkin emasligini ravshan ko`rinadi...”
O`zbekiston mustaqillikka erishganch, uning tarixi va taqdirida olamshamul ahamiyatga molik voqealar sodir bo`ldi.
Sirojiddinov XX asrning eng yirik matematiklaridan biri Kolmogorovga shogird bo`ladi. O`sha paytlarda Kolmogorov, Margov zanjiri ko`rinishida boshlagan tasodifiy vektorlar uchun lokal teoremalarini isbotlagan edi. Sirojiddinovga shu teoremalarda qoldiq had uchun asimptotik yoyilmalarni olish masalasini qo`ydi. Sa`di Hasanovich bu masalani rahbari kutganidan ko`ra umumiyroq va mukammal tarzda hal qildi. 1953 yilda S.H.Sirojiddinov qayt qilingan natijalar asosida doktorlik dissertatsiyasini Moskvada mashhur V.A.Steklov nomidagi Matematika institutida himoya qildi. V.YU.Linnik, Smirnov kabi yirik mutaxassislarning dissertatsiya bo`yicha opponent bo`lgani hali Sirojiddinov erishgan natijalarning qanchalik salmoqli ekanligidan guvohlik beradi. Doktorlik dissertatsiyasi himoyasidan so`ng Kolmogorovning tavsiyasi bilan Sirojiddinov 1953-1956 yillar davomida Moskva Davlat Universitetida professor lavozimida ishladi. S.H.Sirojiddinov bor bilimi, kuchi va imkoniyatini O`zbekistonda matematika fanining rivojlanishini xalqaro standartlar darajasida ko`tarishiga bag’ishlagan edi. Bunda u asosan rivojlangan sohalarini yo`lga qo`ya olishi mumkin bo`lgan mutaxassislar tayyorlashga ham katta e`tibor berdi.
Sa`di Hasanovich o`z sohasida yirik olim bo`lishdan tashqari mohir pedagog va yoshlardagi itelektual salohiyatini to`g’ri aniqlaydigan murabbiy edi. U eng Yuqori ilmiy daraja va unvonlar sohibi bo`lishiga qaramay, universitetda krish imtihonlarida bevosita qatnashar edi. U eng yuksak malakaliy mutaxassisdir. Hozirgi professor matematik va mexaniklar orasida dastavval boshqa fakul’tetlarga xujjat topshirgan, kirish imtihonida Sa`di Hasanovich Bilan suhbatdan keyin esa mexanika va matematika fakul’tetida 1-2 kurslarda asosiy kurslarni Sirojiddinov o`zi o`qir edi. 1960 yillar boshida mexanika-matematika fakul’tetida mashg’ulotlardan keyin kechqurun “O`lchovlar nazariyasi” maxsus kursini o`qiganini, “Tayyor maxsulotlarning statistik kontroli nazariyasi” shahar seminari tashkil qilganini yaxshi eslaymiz. Bu maxsus kurs va seminarlarda Toshkent Oliy o`quv yurtlarining domlalari, bevosita Amaliy ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ilanadigan muxandislar va Yuqori kurs talabalari qatnashar edi. Ko`pincha muhokama-munozara ma`ruzadan keyin ancha cho`zilib ketganida hech kim ketishga shoshilmas edi.
Sa`di Hasanovich pedagog faoliyati Toshkent Davlat Universiteti bilan chegaralanib qolmagan. U kishi viloyatlardagi pedagogika institutlariga ham tez-tez borib turar edilar. Sirojiddinov Yuqori malakali mutaxassislar etishtirish bilan cheklanmay, bu ish maktabdan boshlanishi zarurligini uqtirar va maorif sohasida ham o`zining qaynoq faoliyati bilan ilhombaxsh ta`sirlarini o`tkazar edi.
1970 yilda Sa`di Hasanovich O`zbekistonda iqtidorli yoshlar uchun va fizika-matematimka o`rgatiladigan maktab-internatini tashkil qildi.
SHu paytga kelib internatni bitirganlardan professor unvoniga erishganlar ko`pchilikni tashkil etadi. Sa`di Hasanovich faqatgina ehtimollar nazariyasi va matematika statistika mutxassislar orasida tan olingan olim bo`lib qolmay, balki booshqa sohalalrda tanilgan akademiklar orasida ham obro` qozongan inson edi.
Sa`di Hasanovich umrining so`ngi yillarida bir gurux o`quvchilari bilan birga Navoiy Tog’ kombinati bilan hamkorlikda tog’ minerallaridan kerakli metallarni ajratib olishning statistik usullarini topish masalalari bilan shug’ulanganlar.
Sa`di Hasanovich zamonamizning ilg’or matematiklaridan biri bo`lishi bilan bir qatorda Vatanimiz tarixi va mumtoz adabiyotini ham yaxshi biladigan, o`z elining xalqining haqiqiy jonkuyari vatanparvar inson edi.
Bu fikr isbotini o`tmishdagi buyuk ajdodlarimiz Al-Xorazmiy, Al-Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’beklarning ilmiy merosini o`rganish bo`yicha bajargan ishlarida ham ko`rish mumkin. Sa`di Hasanovich akademik I.Mo`minov va bir nechta taniqli olimlar qatorida Amir Temur va temuriylar tarixiga ob`ektiv baho berilishi tarafdori bo`lgan.
Sirojiddinovning Vatanimiz fani yutuqlarini targ’ib qilish, xalqaro miqiyosdagi ilmiy markazlar bilan aloqalar o`rnatish va ularni mustahkamlash yo`lidagi hissalari juda sarmoqlidir. Bunga uning rahbarligida o`tkazilgan xalqaro hamda sobiq ittifoq doirasidagi ilmiy anjumanlar misol bo`la oladi.
Ustozning o`zi oxirgi ishim deb hisoblagan, takibi salmog’i va tashkil etilishi jihatidan boshqa anjumanlardan ancha yuksak bo`lgan 1986 yilda Toshkentga o`tkazilgan.
Bernulli jamiyatining birinchi xalqaro kongressi fan tarixida Sa`di Hasanovich Sirojiddinov nomi bilan abadiy bog’liq bo`lib qoldi. Asosiy matematik tushunchalarni vujudga kelishi matematikaning rivojlanishining asosiy bosqichlarini tashkil etadi.
Xulosa
Matematika tarixiga doir ma`lumotlarni dars jarayonida va darsdan tashqari o`tkaziladigan mashg`ulotlarda doimiy ravishda o`qitish orqali o`quvchilarni milliy iftixor, vatanparvarlik ruxida tarbiyalashga erishamiz.O`qituvchilarga O`rta Osiyo tarixi juda qadimiy ekanligi, bundan ko`p asrlar oldin vatanimizda fan va madaniyat katta taraqqiyotga ega bo`lganligi, yettinchi asrdan o`n beshinchi asrgacha O`rta Osiyo matematiklari matematikaning ҳamma soxalarida katta- katta yutuqlarga erishganini aytib o`tish maqsadga muvofiq.
Yuqoridagi dolzarb muammolardan kelib chiqgan holda akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun matematika fanini o`qitishda matematika tarixidan ma`lumotlarni o`quvchilarga yetkazish, jumladan sоn tushunchаsini shаkllаnishi vа rivоjlаnishi, Sаmаrqаnd ilmiy mаrkаzi, O`rtа аsr O`rtа Оsiyolik аllоmаlаr hаyoti vа ijоdidаn nаmunаlаr, O`rtа Оsiyo vа Yaqin Shаrq mаtemаtikаsi, “Muhammad Xorazmiyning «Al-jabr va al-muqobala hisobi» kitobi haqida qisqacha ma`lumotlar yetkazish yullari va boshqa mavzularni xususiyatlarini ochib berish.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi yuqoridagi dolzarb muammolardan kelib chiqgan holda akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun matematika fanini o`qitishda matematika tarixidan ma`lumotlarni o`quvchilarga yetkazish, jumladan sоn tushunchаsini shаkllаnishi vа rivоjlаnishi, Sаmаrqаnd ilmiy mаrkаzi, O`rtа аsr O`rtа Оsiyolik аllоmаlаr hаyoti vа ijоdidаn nаmunаlаr, O`rtа Оsiyo vа Yaqin Shаrq mаtemаtikаsi, “Muhammad Xorazmiyning «Al-jabr va al-muqobala hisobi» kitobi haqida qisqacha ma`lumotlar yetkazish yullari va boshqa mavzularni xususiyatlarini ochib berish bo`lib bajarilgan.