Математика фанини ўҚитишда замонавий ёндашувлар ва инновациялар модули бўйича

 
Машғулотдан олинган ТАЖРИБА: Иштирокчилар кичик гуруҳларда 
ишлаш асносида ҳар хил мавзулардаги маълумотларни қисқа вақтда ўргатиш, 
хулосалашга эришишлари мумкин бўлади.

---

91 

---

92 
 
 
Ўзбек тилида 
Рус тилида 
Инглиз тилида 
Изоҳ 
Абориген 
Абориген 
Aboriginal 
(юнон) - жойнинг туб аҳолиси, қадимдан 
шу мамлакатда яшовчи халқлар. 
Авесто 
Авеста 
Avesta 
қадимги Эрон ва Турон халқларининг 
диний муқаддас китоби, ундан бизгача
Ясна, Яшт, Виспарад, Видевдат деб 
аталган китобаларидан парчалар етиб 
келган. Яшт ва 
Ясна китобалари 
Авестонинг энг қадимий қатламлари 
бўлиб, уларда деҳқончилик билан боғлиқ 
маълумотлар 
учрамайди. 
Виспарат 
китобида зардуштийларнинг байрам ва 
диний мадҳиялари тўпланган. Видевдат 
китобида бош Илоҳ Ахурамазда яратган 
16та вилоятлар, жумладан Хваризам 
(Хоразм), Гава Суғуда (Суғд), Моури 
(Марв), Бахди (Балх) ҳақида, деҳқончилик 
ва чорвачиликнинг савобли шарофатлари 
ҳақида, 
яъни 
ўзбек 
ва 
тожик 
халқларининг бирламчи ўтроқ этник 
компонентлари ҳақида маълумотлар 
берилган. 
Автохтон 
Автохтон 
Autochthon 
(юнон) – туб аҳоли, маҳаллий ер эгаси 
бўлган халқ, мамлакатнинг ибтидоий 
аҳолиси ѐки аборигенлар.
Анимизм 
Анимизм 
Animism 
(лотинча аниму - руҳ) – табиатдаги барча 
нарсаларни, 
табиат 
кучлари 
ва 
ҳодисаларини жонли деб тушуниш, 
уларда ғайри табиий куч бор деб 
тушунишдир. Анимистик тасаввурлар 
мана 
шундай 
маънода 
ибтидоий 
эътиқодлар ва динларнинг барчасида у 
ѐки бу тарзда мавжуддир. Бу тушунчани 
ўтган асрда илм-фанга олиб кирган Э. 
Тайлор анимизмни ―энг кам қуйи дин‖, 
умуман диннинг дастлабки босқичи деб 
қараган.
Антропология Антропология 
Anthropology 
(юнон) – одам ҳақида тушунча, одамни 
ўрганувчи фан. Одамнинг суяк тузилиши, 
тери ва сочининг ранги ва белгиларига 
қараб унинг келиб чиқиши, ирқи, 
морфологик 
типлари, 
физиологик, 
жинсий 
ва 
бошқа 
хусусиятларини 
ўрганади.
Апартеид 
Апартеид 
Apartheid 
апартхейд 
(бур)- 
Жанубий 
Африка 
Республикаси ерли халқлари тилида 
―ажралиб 
яшаш‖ 
ѐки 
―ажралиб 
ривожланиш‖ деган маънини англатади. 
Озчилик келгиндилар ҳукуматининг туб 

---

93 
халқлари ва бошқа европалик бўлмаган 
аҳолига нисбатан қўллайдиган шафқатсиз 
ирсий камситиш, хўрлаш ва жисмоний 
қириб юборишга қаратилган сиѐсати.
Ассимиляция Ассимиляция 
Assimilation 
(лотинча) – бир халқнинг иккинчисига 
ўхшатиб, қўшилиб сингиб кетиши. Баъзи 
этник гуруҳларнинг узоқ давр мобайнида 
йирик миллатлар орасида яшаб, уларнинг 
тили ва маданиятини ўзлаштирилиши ва 
шу миллатга сингиб кетиши, миллий 
психологик маънода ва ўзини шу миллат 
вакили деб ҳисоблаши. Ассимилясия 
ихтиѐрий ва зўрма-зўракилик оқибатида 
ҳам бўлиши мумкин.
Билингвизм 
Билингвизм 
Bilingualism 
(лотинча) – икки тиллик. Бир иқтисодий-
ижтимоий шароитда яшовчи турли 
этносларнинг 
ўзаро 
бир-бирининг 
тилларидан эркин фойдалана олиши.
Генезис 
Генезис 
Genesis 
(юнон) – келиб чиқиш. Этнологияда 
халқларнинг келиб чиқиши.
Генеалогия 
Генеалогия 
Genealogy 
(юнон.шажара) 
- 
ѐрдамчи 
тарих 
фанлардан бири XVII-XVIII асрларда 
вужудга келган. Билимларнинг амалий 
соҳаси, шажаралар тузиш, уруғ ва 
оилаларнинг келиб 
чиқиши, 
айрим 
шахснинг тарихий ва қариндошлик 
алоқаларини ўрганади. 
Ирқ 
Раса 
Race 
(ар.)-илдиз, томир, одамларнинг келиб 
чиқиши, гавда тузилиши ва қиѐфаси 
ўхшаш бўлган тарихан таркиб топган 
ҳудудий бирлигидир. Кишиларнинг тана 
тузилиши, ташқи қиѐфаси (тери, кўз ва 
суягининг ранги, соқолининг сийрак ѐки 
қалинлиги, бўй-басти, юз тузилиши, бош 
суягининг шакли, қон гуруҳи) ва 
бошқаларига 
қараб 
гуруҳ-гуруҳга 
ажратилади. Жаҳондаги барча халқлар 
тўртта катта ирқларга бўлинади: европоид 
(евросиѐ), монголоид 
(осиѐ-америка), 
негроид 
ва 
астролоид 
(Океания). 
Булардан ташқари ирқий бирикмалар ҳам 
мавжуд. Ҳар бир ирқ яна бир қанча майда 
гуруҳларга ҳам бўлинади. 
Интеграция 
Интеграция 
Integration 
(лотинча) – тикланиш, тўлдириш, турли 
халқларнинг 
бирлашуви, 
турли 
халқларнинг 
бирлашуви, 
турли 
этносларнинг бир ҳудудда этник – 
маданий алоқаларни ўрнатиш жараѐни.
Каста 
Каста 
Caste 
(лотинча, португал) – тоза, бенуқсон, оқ 
суяк; бошқа тоифа билан аралашмаган 
тоифа, табақа. Қадимги Миср, Ҳиндистон 
ва Шарқдаги бошқа мамлакатларда ўз 

---

94 
аъзоларининг насабга тегишли имтиѐзли 
ҳуқуқлари. 
Аждодлари 
ва 
касб-
ҳунарларига қараб ва алоҳида табақага 
ажралган ижтимоий гуруҳ (руҳонийлар, 
савдогарлар, 
деҳқонлар, 
брахманлар) 
кастаси мавжуд.
Консолидация Консолидация 
Consolidation 
(лотинча) – мустаҳкамлаш, йириклашув, 
тил ва маданият жиҳатдан яқин ва қон – 
қариндош халқларнинг ягона бўлиб 
бирлашуви, этносларнинг бир-бирига 
яқинлашиб кетиши.
Кунсткамера 
Кунсткамера 
Cabinet Of 
Curiosities 
(немисча) – ноѐб этнографик, табиий-
тарихий ва санъат асарлари музейи. 
Россияда Пѐтр 1 томонидан 1714 йилда 
Петербургда ташкил этилган. Ҳозирги 
Россия 
Фанлар 
академиясининг 
Антропология ва этнология музейи.
Лингвистика 
Лингвистика 
Linguistics 
(лот. lingua - тил) - тил ҳақидаги фан (к,. 
Тилшунослик). 
Магия 
Магия 
Magic 
(лотинча 
магиа 
– 
жодугарлик, 
афсунгарлик) – инсоннинг ғайри табиий 
воситалари ѐрдамида воқяларнинг табиий 
жараѐнига, моддий предметларга ѐки 
бошқа кишига таъсир кўрсата олиш 
қобилияти. 
Ўзининг 
функсионал 
вазифасига кўра магия бир неча хил 
номларга эгадир – овчилик, ишлаб 
чиқариш, севги-муҳаббат, шифоловчи, 
зарар келтирувчи, уруғга ѐрдамлашувчи 
магиялар.
Маросим 
Обряд 
Rite 
(ар.) - диний ѐки анъанавий урф-одатлар 
муносабатлари 
билан 
ўтказиладиган 
маърака, 
йиғин: 
тантаналар 
билан 
уюштириладиган расмий йиғин. 
Метрология 
Метрология 
Metrology 
(юн. metron — ўлчов ва logos — 
таълимот) — ўлчовлар, уларнинг бир 
хиллигини таъминлаш усуллари ва 
воситалари 
ҳамда 
талаб 
этилган 
аниқликка эришиш йўллари ҳақидаги 
фан; физика булими. Асосий муаммолари: 
а) ўлчашларнинг умумий наза рияси; б) 
катталиклар бирликларини ва уларнинг 
тизимларини яратиш; в) ўлчаш усуллари 
ва воситалари; г) ўлчашлар (ўлчашлар 
ноаниқлиги 
назарияси, 
ўлчашлар 
хатолиги назарияси) ни баҳолаш усуллари 
ва ифодалаш йўллари; д) ўлчашлар бир 
хиллигини таъминлаш; е) эталонларни 
яратиш; ж) ўлчаш воситалари ва ўлчаш 
услубларининг тавсифларини аниқлаш ва 
бирликлар ўлчамларини эталонлардан 
қолган барча ўлчаш воситаларига ўтказиш 

---

95 
усуллари.
Миграция 
Миграция 
Migration 
(лотинча)-кўчиш, жойни ўзгартириш, 
аҳолини бир жойдан иккинчи жойга ѐки 
бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга 
кўчиши.
Миллат 
Нация 
Nation 
этнос тури, кишиларнинг ижтимоий-
иқтисодий маънавий умумийлиги асосида 
тарихан юзага келади. Миллат ҳудуд, тил, 
иқтисодий 
алоқалар, 
қиѐфасининг 
тузилиши, маданияти ва ўзлигининг 
ўхшашлиги билан тавсифланади.
Нумизматика Нумизматика 
Numismatics 
лот. Numizma ‒ танга. Тангалар ва уларни 
зарб қилиш, танга, ѐмби шаклидаги пул 
муомиласи тарихини ўрганувчи ѐрдамчи 
тарих фани. 
Сиѐвуш 
Сиѐвуш 
Siyovushу 
(Авестода Сиѐваршан, Сиѐвахш-―қора 
от‖) ―Шоҳнома‖ эпоси қаҳрамонларидан 
бири, 
Каѐнийлардан, 
хукмдор 
Кайковуснинг (Авестода Кава Усанинг) 
тутинган 
ўғли, 
Беруний 
келтирган 
ривоятга кўра, уни париштасифат ғўзал 
аѐл туққан. Ўрта Осиѐ халқларининг 
мифологик тасаввурларига кўра, у Қуѐш 
баробаридаги умри сўнаѐтган ва қайта 
тирилаѐтган маъбуд рамзи. Берунийга 
кўра, Хоразмда Афригийлар сулоласи 
Сиѐвушдан бошланган. Афсонавий сулола 
асосчиси Сиѐвуш сиймоси С.П.Толстовга 
кўра, мил авв. I асрдан то милодий VIII 
асргача Хоразмда зарб этилган тангаларда 
―Худо-суворий‖ сифатида тасвирланган. 
Нишопурийнинг ѐзишича, Сиѐвуш жасади
Бухоронинг шарқий дарвозаси (Гўриѐн) 
олдига кўмилган. Ҳар йили янги йил куни 
қуѐш чиққунига қадар бухоралик ҳар бир 
эркак Сиѐвушга атаб ҳўроз сўйиши лозим 
бўлган. 
Топонимика 
Топонимика 
Toponymy 
(юн. topos — жой ва onyma — исм, ном) 
— ономастика жой номлари (географик 
атоқли номлар) ни, уларнинг пайдо 
бўлиши ѐки яратилиш қонуниятларини, 
ривожланиш 
ва 
ўзгаришини, 
тарихийэтимологик 
манбалари 
ва 
грамматик хусусиятларини, уларнинг 
тузилишини, тарқалиш ҳудудлари ҳамда 
аталиш сабабларини ўрганувчи бўлими. 
Муайян бир ҳудуддаги жой номлари 
мажмуи — топонимия, алоҳида олинган 
жой номи эса топоним деб аталади.
Халқ 
Народ 
Nation 
бу юнонча этнос сўзининг синоними 
бўлиб, у моҳият жиҳатидан миллат 
атамаси 
билан 
бир 
тушунчани 

---

96 
англатмайди. Ўзбек халқи мисолида 
олганда, халқ феодализм жамиятининг 
ижтимоий маҳсули. Халқни уюштирувчи 
этник омиллардан бири бўлган ҳудудий 
бирлик чегаралари ўзгарувчан хусусиятга 
эга. Унинг сиѐсий уюшмаси-давлат ҳамма 
вақт 
ҳам 
этнос 
номи 
билан 
аталавермайди, шу боис, халқ тьарихи 
унинг номидан қадимийдир. Этноснинг 
халқ даражасида ўзликни англаш, миллий 
ғурур, ўз ватани ва халқидан фахрланиш 
ҳисси аксарият кўпчиликда бир хил, 
юксак даражада бўлмайди. Этноснинг тил 
бирлиги элатнинг халқ даражасида ҳамма 
вақт ҳам давлат мақомини олавермайди. 
Хронология 
Хронология 
Chronology 
(хроно.ва логиядан) — 1) тарихий 
воқеаларнинг даврий тадрижийлиги; 2) 
вакт ўлчови ҳақидаги фан. Астрономик X. 
фазодаги 
ҳодисаларнинг 
қайтарилиб 
туриш қонуниятларини ўрганади ва аниқ 
астрономик вақтни белгилайди. Тарихий 
X. — ѐрдамчи тарих фани; турли халқлар 
ва давлатлар йил ҳисоби тизими ва 
тақвимларини ўрганади, тарихий воқеалар 
содир бўлган саналарни ва тарихий 
манбалар яратилган вақтни аниклашда 
ѐрдам беради.
Цивилизация 
Цивилизация 
Civilization 
- 
инсоният 
жамияти 
илгарилама 
ҳаракатида эришилган даражани ҳамда 
моддий 
ва 
маънавий 
қадриятларни 
ўзлаштириш 
усулини 
ифодалайдиган 
тушунча. 
Этниклик
Этничность 
Ethnic 
полиэтник 
характердаги 
этнос 
муаммолари ѐки минтақавий этнослараро 
муносабатлардаги зиддиятли ҳолатларни 
ўрганишни 
кўзда 
тутувчи 
қараш. 
Юмшоқроқ қилиб айтганда, этниклик 
Ғарб 
олимларининг 
расмий 
тасаввурларига кўра, этник гуруҳларнинг 
маданий хусусиятлари йиғиндисидандир. 
Демак, этниклик бу муайян этник гуруҳга 
тегишли маданий хусусиятлар мажмуаси, 
яъни ундаги маданий фарқлар ижтимоий 
уюшмасининг 
шакли, 
полиэтник 
характердаги 
ҳозирги 
замон 
жамиятларининг муаммолари, биринчи 
навбатда, кенг доирадаги ижтимоий-
маданий муҳитнинг бир қисми бўлган 
этник 
гуруҳнинг 
муайян 
этнос 
таркибидаги бошқа этник гуруҳлар билан 
зиддиятли ҳолатда бўлган томонлари, 
маданий хусусиятларидаги фарқларни

---

97 
ўрганишга қаратилган 
Этногенез 
Этногенез 
Ethnogenesis 
(юнон.) - халқларнинг келиб чиқиши, 
илгари мавжуд бўлган турли этник 
компонентлар 
асосида 
янги 
этник
бирликнинг таркиб топиш жараѐни. 
Этник гуруҳ, халқнинг шаклланиш 
жараѐни узоқ вақт давом этади.
Этнография 
Этнография 
Ethnography