Matematik tasavvurlarni shakllantirish Bolada qog’oz varag’ida mo’ljal olish malakalarini shakllantirish

22. Fazoda mo’ljalga olishni shakllantirish vazifalari o’ziga nisbatan tinch va harakatlar holatidagi asosiy yo’nalishlarni farqlash.

Narsalarni ung kul bilan chapdan ungga karab terish kunikmasini mustakkamlash. U yoki bu predmetning uziga nisbatan joylashuvini suz bilan ifodalashni urgatish (oldimda - stol, orkamda - shkaf, pastda - pol, yukorida - ship, ung tomonimda - deraza, chap tomonimda - eshik, shkaf - uzokda, stul - yakinda ).Bolalarga berilgan yunalishda (oldinga-orkaga, ungga-chapga) karakat kilishni urgatish. Tevarak- atrofda fazoda muljal olish buyicha ishlash bir necha yunalishda utkaziladi. Eng oldin amaliy tajriba takomillashtiriladi. Bolalar bu yosh davrida ancha mustakil bulib kolishadi, o’yinchoqlar saklanadigan joyni bilishadi, urnatilgan tartibga amal kilishadi. Urta gurukda ular oshxonada navbatchilik vazifalarini bajarishga urgatiladi, ukuv yilining ikkinchi yarmidan boshlab esa, materialni mashgulotga tayyorlash urgatiladi. Navbatchilarning vazifalarini bajarish stoldagi idishlar, ukuv ashyolarining fazoviy joylashuvlarini uzlashtirish bilan boglik. Bolalar endi binoda va bolalar bogchasi uchastkasida erkinrok muljal oladilar. Masalan, boshqaguruhlar, musika zali, tibbiyot xonasi kaerda joylashganini, ularga kanday borishni biladilar. Bularning xammasi atrofni urab olgan fazoda katta kizikish bilan muljal olishdan darak beradi. Pedagogik ishning ushbu yunalishi keyingi yosh guruhlarida asosan bolalar bilan kundalik mulokotlarda, ya’ni ukishdan tashkari vaktda xam keng joriy kilinadi. Urta guruhda ukuv faoliyatini tashkil kilish jarayonida tarbiyachi boshqa masalalarni xam xal kiladi: 1) fazo xakidagi dastlabki bilimlarnimustaxkamlaydi, ularni kengaytiradi va teranlashtiradi, yangi ma’lumotlar beradi; 2) olingan bilimlarni uyinlarda, dasturning boshqa bulimlariga bagishlangan mashgulotlarda xar xil xayotiy situatsiyalarda kullashga urgatadi. «Bolajon» dasturining «Tevarak- atrofda muljal olish bulimiga mos ravishda tarbiyachi bolalarga uziga nisbatan yunalishni anikdashni, berilgan yunalishda xarakat kilishni (oldiga-orkaga, yukoriga-pastga, ungga-chapga), uziga nisbatan buyumlarning xolatini suzlar bilan tushuntiradi. Ammo oldin bolaga nisbatan karama-karshi yunalishda turgan, ya’ni oldida-orkasida, ungda-chapda turgan 1-2 ta o’yinchoqni, buyumlar joylashuvini aniklash-ga doir topshirik beriladi. O’yinchoqlar yoki kandaydir buyumlar soni asta-sekin 4 taga yetkaziladi. Dastlabki vaktlarda buyumlarni boladan uncha uzokmas masofaga (uning yoniga) joylashtirish ma’kul. Keyinchalik masofani kattalashtirib borish kerak. Tarbiyachining topshirigiga binoan, bola xonaning ma’lum bir joyiga turadi va uz oldida, chapida va ungida kanday buyumlar turganini aytadi. SHundan keyin tarbiyachi boladan ungga (chapga) turilishini va yana kanday buyumlar undan kaysi yunalishda turganligini aytishni suraydi.

23. Fazoda mo’ljal olishni rivojlantirish uchun ta’limiy o’yinlardan foydalnish.

Tarbiyachi sutka kismini aytadi va bolalarning shu kismga mos keluvchi faoliyat turlarini sanab utadi, masalan: “Xozir ertalab. Siz gimnastika kildingiz, yuvindingiz, nonushta kilasiz” yoki “Xozir kunduzi. Kunduzi ota- onalarimiz ishlashadi, biz esa shugullanamiz” Tarbiyachi bitta bola bilan, kichik-kichik guruklar bilan sukbatlashib, ulardan kechasi, ertalab (uygonganlaridan keyin), kunduzi nima kilganliklarini gapirib berishni suraydi. Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishga bagishlangan mashgulotlarda bolaning sutka kakidagi tasavvurlari mustakkamlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kar bir vakt oraligi uchun xarakterli bulgan faoliyat turlari tasvirlangan rasmlar uzlariga kursatiladi va ulardan suraladi: “Rasmda tasvirlangan bolalar nima kilishmokda?”, “Buni ular kaysi vaktda kilishmokda?” Ushbu savollarga javob berish taklif kilinadi: “Sen kachon dam olasan? Sayr kilasan? Uxlaysan? va boshqalar. Kichkintoylarga kunduzi, kechasi, ertalab, kechkurun tasvirlangai rasmlarni sutkaning berilgan kismi uchun xarakterli bulgan amaliy faoliyatlari tavsiflangan kikoyalardan, she’rlardan parchalar ukishdan kam foydalanish mumkin. 5-javob. Bolalar xafta kunlarining nomlarini va ular tartibini yaxshi eslab kolishlari uchun, ularning e’tiborini xafta kunining nomi bilan uning tartibi orasidagi boglanishga karatish kerak. Masalan, chorshanba - xaftaningurtasi, payshanba-xaftaning turtinchi kuni, juma esa xaftaning beshinchi kuni va xk. Bolalar xafta kismlarini farkdash va aytishni urganib olganlaridan keyin, kunning xamma nomlarini ketma-ket uzlashtirish ustida ish boshlash mumkin. Bolalar xaftada xammasi bulib necha kun borligini aniklashadi, ularning tartibini aytishadi. Tarbiyachi bolalardan xaftaning kaysi kunlarini bilishlarini, ular xaftada nechta ekanligini suraydi. Xdftaning xamma kuni tartibi bilan kelib ketishini tushuntiradi: birinchi kun dushanba, ikkinchi kun seshanba, uchinchi kun chorshanba va xk.6-javob. . Bolalarning vaqt haqidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va chuqurlashtirish uchun : “Ertalab”, “Kechkurun”, “Kunduz”, “Tun”, “Kecha”, “Bugun”, “Ertaga” tushunchalarini farqlash va bu so’zlardan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini mustaxkamlash kerak. Bolalarni xafta kunlari bilan tanishtirish va xafta kunlari nomlarini izchillik bilan aytishga o’rgatish kerak . Kecha xaftaning qaysi kuni bo’lganligini, bugun qanaqa kun, ertaga kaysi kun bulishini aniqlashni o’rgatish kerak. Bolalarning vaqt xaqidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va chuqurlashtirish kerak. Yil fasllari bilan tanishtirish va fasllarning nomini to’gri ketma-ketlikda aytishga o’rgatish kerak bo’ladi.Katta guruhda asosiy e’tibor xaftadagi uzgarishni, yil fasllarining xarakterli xususiyatlarini ongli uzlashtirishga karatiladi. Bolalar kecha qaysi kun bo’lgani, bugun qaysi kun ekanini, ertaga kaysi kun bulitttini, xaftadagi kunlar sonini, ularning tartibini aytishni urganadilar. Bundan tashkari, bolalar yil fasllarining xarakterli belgilarini) uzlarining bu vaktdagi uyinlarni, odamlarning tabiatdagi mexnatlarini aniklaydilar.

24. Fazoda mo’ljalga olish yo’llari.

Suhbatning borishida tarbiyachi bolalar e’tiborini xarakterli detallarga karatadi. Masalan, mashina karalayotgan bulsin; oldinda kabina, orkada kuzov, pastda oldingi va keyingi gildiraklar. Buyumlar tasvirlangan kirkma rasmlar, kubchalar mustakil ravishda detallardan (kismlardan) butunni tiklash imkonini beradi, ya’ni ob’ektning fazoviy buyumlarini (ustida-ostida, tagida-yukorisida, oldidan-orkasidan, bir tomoni - yon tomonidan va ikkinchi tomonidan) uzlashtirish imkonini beradi. Bolalar xali ob’ektning ung va chap tomonlarini farklay olishmaydi; bu murakkab malaka maktabgacha katta yoshda uzlashtiriladi. Kichik guruhda buyumning fazoviy xarakteristikasini tushunish kisman uzlashtiriladi. U xolda, deb suraladi, bolalarni buyumlarga, boshqa odamga nisbatan muljal olishga urgatish zarur. “Uziga” nisbatan muljal olishning uzi yetarli bulishi mumkin. 3-javob. Tevarak -atrofimiz, ya’ni atrofimizdagi fazo, odamlar, xar xil buyumlar tuplami tulib-toshib yotibdi. Mana shu fazoda muljal olish ularning xar xil parametrlarini, jumladan, “oldidan”, “orkasidan”, “yonidan”,“ustidan”, “ostidan”, keyinrok buyumning “chap” yoki “ung” tomoni kabi parametrlarini xisobga olish majburiyatini yuklaydi. Oldin uziga, sungra boshqa odamga, buyumlarga nisbatan karamakarshi tomonlarini ajratish, birinchidan, istikbolda bolaning fakat “uziga” nisbatangina emas, balki boshqa ob’sktlarga, boshqa odamga iisbatap muljal olish malakasini egallashnni ta’minlaydi. 4-javob. Sutka davomida tarbiyachi bolalar e’tiborini ular faoliyatlari xarakterlari bilan boglik kar xil vakt oraliklari urtasidagi munosabatlarga karatadi.Tarbiyachi sutka kismini aytadi va bolalarning shu kismga mos keluvchi faoliyat turlarini sanab utadi, masalan: “Xozir ertalab. Siz gimnastika kildingiz, yuvindingiz, nonushta kilasiz” yoki “Xozir kunduzi. Kunduzi ota- onalarimiz ishlashadi, biz esa shugullanamiz” Tarbiyachi bitta bola bilan, kichik-kichik guruklar bilan sukbatlashib, ulardan kechasi, ertalab (uygonganlaridan keyin), kunduzi nima kilganliklarini gapirib berishni suraydi. Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishga bagishlangan mashgulotlarda bolaning sutka kakidagi tasavvurlari mustakkamlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kar bir vakt oraligi uchun xarakterli bulgan faoliyat turlari tasvirlangan rasmlar uzlariga kursatiladi va ulardan suraladi: “Rasmda tasvirlangan bolalar nima kilishmokda?”, “Buni ular kaysi vaktda kilishmokda?” Ushbu savollarga javob berish taklif kilinadi: “Sen kachon dam olasan? Sayr kilasan? Uxlaysan? va boshqalar. Kichkintoylarga kunduzi, kechasi, ertalab, kechkurun tasvirlangai rasmlarni sutkaning berilgan kismi uchun xarakterli bulgan amaliy faoliyatlari tavsiflangan kikoyalardan, she’rlardan parchalar ukishdan kam foydalanish mumkin.

5-javob. Bolalar xafta kunlarining nomlarini va ular tartibini yaxshi eslab kolishlari uchun, ularning e’tiborini xafta kunining nomi bilan uning tartibi orasidagi boglanishga karatish kerak. Masalan, chorshanba - xaftaningurtasi, payshanba-xaftaning turtinchi kuni, juma esa xaftaning beshinchi kuni va xk. Bolalar xafta kismlarini farkdash va aytishni urganib olganlaridan keyin, kunning xamma nomlarini ketma-ket uzlashtirish ustida ish boshlash mumkin. Bolalar xaftada xammasi bulib necha kun borligini aniklashadi, ularning tartibini aytishadi. Tarbiyachi bolalardan xaftaning kaysi kunlarini bilishlarini, ular xaftada nechta ekanligini suraydi. Xdftaning xamma kuni tartibi bilan kelib ketishini tushuntiradi: birinchi kun dushanba, ikkinchi kun seshanba, uchinchi kun chorshanba va xk.

25.Fazoni idrok qilish va fazoda mo’ljal olishda so’zining roli.

Fazoni idrok qilish voqelikdagi narsa va hodisalaming fazoda egallagan o’mini, shaklini, miqdorini, bir-biriga nisbatan munosabatlar bilish jarayonining shaklidir. Voqelikni idrok qilish orqali inson boriiq to’g’risida, uning xususiyatlari, xajmi, masofasi (ich tomonni, chuqurligi) yuzasida muayyan ma'lumotlar, xossalar, axborotlar to’plash, ulami farqlash imkoniyatiga ega bo’ladi.

Fazoni idrok qilish undagi narsalarning shaklini, hajmini va o’zaro munosabatlarini aks ettirishdir. Demak, fazodagi narsalar uch o’lchovda idrok qilinadi; narsalarning shakli: uch burchakii, tc’rt burchakli, kub, kvadrat, doira, konus va boshqalar. Narsalarning hajmi katta, kichik, o’rtacha, yirik, mayda va boshqalar. Narsalarning bir-biriga va idrok qiluvchiga munosabati: o’ngda, chapda, yuqorida, pastda, uzoqda va hokazo. Fazoni ko’rish, teri, muskul-harakat organlari bilan idrok qilinadi. Fazoni bir ko’z bilan yoki ikki ko’z bilan idrok qilamiz. Monokulyar idrokda narsalarning chetlaridan kelayotgan nurlar bitta ko’zning to’r pardasida aks etadi. Bu nurlar ko’z gavharlarida bir-birini kesib o’tadi va uiaming kesishgan joyida ko’rish burchagi hosil bo’ladi. Bu burc'nakning katta-kichikligiga hamda uning ko’zdan qanchalik uzoq-yaqinligiga bog’liq. Ko’z gavharlarining va umuman ko’zning narsalami eng yaxshi ko’rish uchun moslashuvini akkomadasiya deyiladi. Odatda fazodagi narsalarning shakli, hajmi va o’zaro munosabatlarini ikki ko’z bilan binokulyar idrok qilinadi. Biz bir narsaga ikki ko’z bilan qar
Narsalaming fazo munosabatini binokulyar idrok qilishda konvergensiya nuhim ahamiyatga ega.
Konvergensiya - biror narsaga qaraganda ikkala ko’z soqqasining qanshar omon bab-barobar burilishidir. Konvergensiya masofani, chuqurligini aniq, to’Iiq drok qilishga imkon beradi. Vaqtni idrok qilish
Odamda inson tomonidan vaqtni idrok qilish asosan ruhiy hodisalar, holatlar, '■aziyatlar. xususiyatlaming o’zaro o’rin almashinuvi tufayli namoyon bo’ladi va )’ziga xos tuzilishi bilan mazkur jarayonning boshqa shakllaridan farq qilib turadi. /aqtni idrok qilish inson tomonidan aks ettirilayotgan vaqt birligining ob'ektiv haqqoniy, xolis) mazmuniga,. shaxsning o’ziga nisbatan munosabatiga bog’liq bo’lib, ;hu mezon orqali uning mahsuldorligi o’lchanadi. Masalan, shaxsning ehtiyoji notivasiyasi, qiziqishi va intilishlariga mutanosib vaqt birligini, idrok birligini idrok lilgan taqdirdagina vaqt ob'ektiv jihatdan kechinmalar, his-tuyg’ularga nisbatan ihaxsning ijobiy, haqqoniy munosabatlarida tez o’tganday idrok qilinadi, odatda 'oqtirmaslik idrok maydoniga (qarmoviga) nomutanosiblik esa shaxsda zerikish, vaqt 'sekin" o’tish tuvg’usini uyg’otadi. Biz idrok qilib turgan narsa-hodisalar muayyan vaht davomida paydo bo’ladi, >’zgaradi va o’tib ketadi. Vaqt materiya mavjudligining asosiy shakllaridan biridir. /aqtni idrok qilish voqelikdagi hodisalar va ulaming muntazamligini aks ettirishdir. /aqtni idrok qilish ob'ektiv reallikni aks ettirib, kishini o’rab olgan muhitda mo’ljal >lishiga imkon beradi. Vaqtni mo’ljal olish orientirovkasi miyaning po’st bo’limlari 'ordamida amalga oshadi. Lekin vaqtni idrok qiluvchi maxsus a'zo mavjud emas. Vaqtni idrok qilishda turli analizatorlar qatnashadi, biroq vaqtlar oraliqinining >ir muncha aniq farqini kinestezik va eshitish sezgilari beradi. Markaziy asab tizimida bosh miya katta yarim sharlarida qo’zg’alish va ormozlanishning ritmik almashinuvi vaqtni idrok qilish asosida yotadi. Agar bosh riiya po’stida qo’zg’alish jarayoni ustunlik qilsa, vaqt "tez" o’tgandek, agar ormozlanish ustunlik qilsa, vaqt "sekin" o’tgandek idrok qilinadi. Vaqtning "tez" oki "sekin" o’tishi kishining vaqtga va diqqati yo’naltirilgan ob'ektga munosabatiga iam bog’liq. Masalan. biror darsning o’tishi, kinofilmni ko’rish, avtobus yoki biror ishining kelishini kutish va hokazo. Odamlar vaqtni ob'ektiv belgilash, uning iraliqini to’g’ri farqlashga imkon beradigan narsalar oy, quyosh, yulduzlar tarakatidan foydalanib kelganlar.

26.Geometrik figura predmetlarning shaklini idrok qilish (etaloni) sifatida.

Boshlang`ich sinf mehnat ta`limida qog`oz bilan ishlash darslarini tashkil etish ularning qiziqishlari, moyilliklari va imkoniyatlariga hisobga olgan holda qo’l mehnati asosida tashkil etiladi. Mehnat ta`limi darslarida o’quvchilarda ushbu yosh uchun bilim, mehnat, ahloqiy, estetik, iqtisodiy, ekologik va aqliy imkoniyatlarini aniq mehnat jarayonlarida rivojlantirishga qaratilgan, natijada ularni mehnatga tayyorlashni keyingi sinflarda davom etilishi uchun zarur aloqadorlik hosil qilinadi. Boshlang`ich sinflarda mehnat ta`limi darslarida o’quvchilar asosan ishlab chiqarish texnologiyalari mahsulotlari, qog`oz va karton turlari bilan ishlaydilar. O’quvchilar qog`oz va karton turlari bilan ishlash darslarida qog`ozni buklash va unga ishlov berish kabi ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlari, ularni ishlatishda foydalaniladigan asbob-uskunalardan foydalanish qoidalari texnologiyalarini bilishlari kerak. Shu sababli bitiruv malakaviy ish mavzusini «Boshlang’ich sinf mehnat darslarida qog’ozdan amaliy ishlarni tashkil etish metodikasi» deb nomladim.O’quvchilar eng avvalo faqat mehnat darsi mashg`ulotlaridagina emas, balki boshqa darslarda ham to’qnash keladigan materiallar bilan

tanishadilar. Bu barcha o’quv anjomlari daftarlar, kitoblar, o’quv qo’llanmalari, bosiladigan qog`oz turlari: yoziladigan, muqova qilinadigan, bosma, rasm solinadigan, kitob va oynoma qog`ozlaridir. Ta`lim jarayonida o’quvchilar turli qog`ozlarning asosiy jismoniy xususiyatlari; rangi, qalinligi, zichligi siyohni shimish xususiyati, sathining xarakteri – siliq g`adir-budirligi bilan tanishadilar.

27.Geometrik figuralarni farqlash va nomini aytishga o’rgatish.