Матеьатик лингвистика нима?

164. Тилнинг ички тузилиши
Тилшуносликнинг энг асосий вазифаларидан бири тилнинг ички тузилишидир. Нутқ аъзоларининг ҳаракати билан ҳаво титраши ва уни қулоқ билан эшитиб, мия билан ҳис этиш натижасида инсонлар бир-бирлари билан мулоқот қиладилар. Инсон талаффуз қилувчи товушлар бошқа турли тирдаги товушлардан (масалан, кўчадаги, мусиқа асбобларини чалгандаги ва х.к. товушлардан) тубдан фарқ қилади. Бу товушлар физик ва эшитилиш хусусиятлари ҳамда нутқда бирикиб аниқ маъно ва мазмунга эга бўлишлари билан фарқ қиладилар.
Тилнинг товуш томони унинг ифода жиҳатини ташкил этади. Товушлар ва уларнинг бирикмалари инсон онгида бирор псиҳик тушунча билан боғланади ва бу тилнинг мазмун жиҳати деб юритилади. Масалан, [ дарё] беш-та товуш бирикмасидан иборат бўлиб, сўзловчилар онгида “катта сув ҳавзаси” тушунчасини келтириб чиқаради. Дарё сўзи тилдаги белги сифатида ўзининг ифода ва мазмун жиҳатларига эгедир. Бинобарин, тил – белгилар тизими (системаси) бўлиб, инсонларнинг муҳим алоқа воситасидир. Бироқ бир товуш алоҳида ҳолда маъно англатмаса белги бўла олмайди. Ҳар бир белги ифода ва мазмун жиҳатига эгадир. Бироқ тилдаги белгилар кўп босқичли мураккаб таркиби билан бошқа белгилардан фарқ қилади. Масалан, ундов белгиси шартли равишда йўлда эҳтиёт бўлинг маъносини англатади. Инсонларнинг овозсиз турли имо-ишоралари ҳам бирор тушунча билан боғланади. Бироқ бу имо-ишора ва мимикаларнинг ифода жиҳати йўқ. Тилдаги белгилар мураккаб тузилиши, ифода ва мазмун жиҳати билан фарқланади. Ҳар бир тил босқичи ўзининг бирлигига эгадир. Қуйи босқич бирликлари бир-бирлари билан бирикиб юқори босқич бирликларини ҳосил қилади. Тилнинг энг қуйи босқичи – фонология бўлиб, унинг бирлиги - фонема ҳисобланади. Демак, тилнинг энг кичик маъносиз бирлиги фонемадир. Фонема бирёқлама (ёки фақат ифода жиҳатига эга) бирлик бўлгани учун белги бўла олмайди. Тилнинг қуйи белгиларига эга бўлган босқичи – морфема босқичидир. Морфема – тилнинг ифода ва мазмун жиҳатларига эга бўлган энг кичик белгидир. Морфемалар кетма-кет бирикиб тилнинг каттароқ бирликларини ҳосил қиладилар. Морфемалар бирикиб сўзларни ва уларнин турли шаклларини ҳосил қилиши мумкин. Масалан: куч-ли созида куч- сўзнинг асоси бўлиб, ўзак морфемани ҳосил қилади, унга -ли аффикси қўшилиб (уни “аффиксал морфема” деб юритилади), янги сўз ясайди. Сўзлар – тилнинг марказий бирлиги бўлиб, уларни бириктириб яна каттароқ тил бирликларини ҳосил қилиш мумкин