Матбабаев М. М. “Электр техникаси, электр механикаси ва электр технолгиялари” кафедраси

Ўзгармас ток электр ёйининг асосий характеристикаси унинг вольт - ампер характеристикаси ҳисобланиб, у ўзидан ёй кучланиши ва токи ўртаси-даги боғланишни ифодалайди.


9 - расм
Электр ёйи - балласт қаршилик - электр манбаси тизимининг вольтампер характеристикаси (в.а.х.) 9 - расмда келтирилган.
Электр ёйининг узоқ муддатда барқарор ( турғун, ўчмай ) ёнишини таъминлаш учун унинг в.а.х.сини электр манбасининг характерис-тикаси билан уйғунлаштириш талаб этилади. Агар электр ёйи чексиз қувватга эга бўлган манбага уланган бўлса, унинг токи ёйнинг ёниш шароитига кўра белгиланиб, токи ёй в.а.х.си манбанинг ташқи характеристикаси билан кесишмагунча ортиб бориши мумкин ёки бошқача айтганда ёй токи чексизга қараб интилади.
Ёй токининг қийматини чеклаш мақсадида, ёй занжирига, унга кетма-кет қилиб қаршилик уланади ( 9 - расм ). Бунда , чекланган қийматдаги қувватга эга манбанинг кучланиши қуйидаги тенглама билан аниқланади:


[В] (1)

бу ерда

-манба кучланиши, В;
U_д - ёйдаги кучланиш, В;
I_д - ёй токи, А;
R - актив қаршилик, Ом;
L - индуктивлик, Гн.

(U_ист-IдR) тўғри чизиғи в.а.х. ни А ва В нуқталарда кесиб ўтади. Ушбу куқталардаги токлар қиймати I_А ва I_В ларга тўғри келади. В.а.х. нинг А нуқтадан чап томони ёйни батамом ўчириш зонаси, характеристиканинг А ва В нуқталари ўртасидаги қисми - ёйнинг ёниш зонаси ва В нуқтадан ўнгдаги қисми - ёй токини чеклаш зонаси ҳисобланади. Ёй токнинг I_В қийматидагина барқарор ёниши мумкин, А нуқтада токнинг кичик қийматга эга эканлиги сабабли ёй беқарор ёнади, I_k - занжирнинг қисқа туташуви ҳолатидаги токини кўрсатади.

Назорат саволлари;

1. 
   Электр ёйи нима? Унинг ҳосил бўлиши учун шарт шароитлар.
   
2. 
   Электр ёйининг ёй устуни ва электродлар олди бўлакларининг хусусиятларини тушунтириб беринг.
   
3. 
   Электр ёйининг вольт-ампер характеристикаси тўғрисида тўлиқ тушунча беринг.
   
4. 
   Ёй ВАХ сининг қайси қисми ёйнинг ёниш зонасини кўрсатади.
   
5. 
   Ёй ВАХ сининг А нуқасидаги чап тарафи қандай зона ҳисобланади?
   
6. 
   Ёйнинг ёниш зонасини ёй ВАХ сида кўрсатинг.
   
7. 
   Ёй ВАХ сининг В нуқтасидан ўнг томони қандай зона ҳисобланади?
   
8. 
   Ёйнинг ВАХ сининг қайси нуқтаси ёйнинг беқарор ёниш нуқтаси дейилади?
   
9. 
   ВАХ нинг қайси нуқтаси ёйнинг барқарор ёниш нуқтаси ҳисобланади?
   
10. 
    Ёй токини чеклаш учун қандай чора белгилаш мумкин?