Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш таҳлили

4.16 - Жадвал
«Турон» КМЧЖда мол терисини тайёрлашнинг 2003 йилдаги ҳажмини қиёсланадиган ҳолатга келтириш
(дона)

Нави	Режа кўрсат-кичи	Ҳақиқатда тайёрлан-ди	Қайта ҳисоблаш коэффи-циенти	1-навга қайта ҳисобланган кўрсаткич	Фарқи (+,-)
1	5400	1614	1,0	1614	х
2	-	1202	0,87	1046	х
3	-	1493	0,66	985	х
4	-	1224	0,46	563	х
Жами	5400	5533	Х	4208	-1192

Манба: Мазкур корхонанинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи асосида ҳисобланди.

Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ҳақиқатда тайёрланган терининг миқдори режага нисбатан 1533 донага ёки 102,5 % га (5533:5400х100) кўп. Аммо уни қиёсланадиган ҳолатда, яъни ҳаммасини 1-нав миқдорида ҳисоблаганда режанинг 1192 донага кам бажарилганлигини ёки унинг режага нисбатан бор-йўғи 77,9 % ни (4208:5400х100) ташкил қилганлигини кўрамиз. Бу ерда мол терисининг навлилик коэффициентини 76,1 % га (4208:5533х100) тенг бўлганлигини кўрамиз.

Қиёсий таҳлил аҳволнинг аниқ ҳолатидан далолат беради. Агар унинг тайёрланган ҳақиқий миқдори бўйича хулоса қилинганда эди, мазкур корхонада аҳвол яхши деган хулосага келиш мумкин эди. Аммо у маҳсулотни сотганда харидор албатта унинг навига қараб пул тўлайди. Оқибатда жисмонан кўп тери тайёрладинг-у, нима учун кам пул тушуми тушди, деган жумбоқни ечиш қийин эди. Ушбу ҳолатлар кўрсатиб турибдики, эркин иқтисодиёт шароитида бу каби қиёсий таҳлил усулларидан кенг фойдаланиш ҳаётий заруратдир.
Шундай қилиб, товарларнинг сотилишини бошқаришда қўлланиладиган товар гуруҳлари, уларни сотиш усуллари ва товарнинг бозорда сотилиш босқичларини ва қиёслаш усулларини инобатга олмасдан туриб, ҳозирги бозор муносабатлари шароитида, тадбиркорларнинг самарали фаолият кўрсатиши қийин. Шу туфайли ҳозирги вазият эндиги тадбиркорларнинг ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан ўта саводхон, зийрак ва жасур бўлишларини тақозо қилади.


4.12. Сотилган маҳсулот ҳажмига таъсир қилувчи
омиллар таҳлилини такомиллаштириш

Бозор муносабатлари шароитида тадбиркорлик фаолиятининг муҳим кўрсаткичларидан бири сотилган товар ҳажмидир. Тадбиркор учун аниқ фойда фақат товарни (иш, хизматни) сотгандан кейингина ҳосил бўлади. Албатта, бир қарашда сотиш иккинчи даражали жараёндек туюлади. Чунки энг аввало, товарни (иш, хизматни) ишлаб чиқариш лозим. Лекин бозор муносабатлари барча ишлаб чиқарилган товарларни ўзига «хазм» қила олмайди. Шу туфайли миллионлаб ишлаб чиқарлиган товарлар сотилмасдан ишлаб чиқарувчининг омборида қолиб кетаверади. Бу эса тадбиркорни бирор товарни ишлаб чиқаришдан олдин унинг сотилиши ҳақида ўйлашга мажбур қилади.

Маҳсулотни сотишни таҳлил қилишда уни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Сотилган маҳсулотни таҳлил қилишда қўлланиладиган кўрсаткичлар таркибига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми, уларнинг сифати, сотилиш ҳажми, маъромийлиги кабилар киради. Чунки сотилган маҳсулот ҳажми шу кўрсаткичларга бевосита боғлиқдир.
Тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг муҳим кўрсаткичларидан бири сотилган товар ҳажми бўлганлиги туфайли, унинг фаолиятига таъсир қилувчи омиллар таҳлилини такомиллаштиришни мазкур кўрсаткич мисолида кўриб чиқишни тавсия қиламиз.
Товарларни сотиш ҳажмига жуда кўп омиллар таъсир қилади. Уларни бир қанча гуруҳларга бўлиш мумкинлиги ҳақида юқорида ҳам таъкидланди. Иқтисодий таҳлилнинг энг муҳим жиҳати, таъсир қилувчи омилларни ҳисоблаш йўлларни аниқлаб, таҳлил қилинаётган кўрсаткич тўғрисида аниқ хулосага келиш ва уни яхшилаш бўйича амалий тадбирларни ишлаб чиқишдан иборатдир.
Ушбу мақсадга эришиш учун сотиш ҳажмига таъсир қилувчи омилларни иқтисодий мазмуни жиҳатидан гуруҳлаш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Зеро, ушбу омилларни ҳисоблаш учун бухгалтерия ва статистик ҳисоби ва ҳисоботларида аниқ маълумотлар ҳам келтирилган.
Сотиш ҳажмига таъсир қилувчи омиллар иқтисодий мазмуни жиҳатидан тўрт гуруҳга бўлинади:

0. 
   меҳнат ресурсларидан фойдаланиш биалн боғлиқ омиллар;
   
1. 
   асосий воситалардан фойдаланиш билан боғлиқ омиллар;
   
2. 
   айланма маблағлар билан боғлиқ омиллар;
   
3. 
   номоддий активлар билан боғлиқ омиллар.
   

Ушбу омиллар таъсир қилиш даражасига қараб икки гуруҳга бўлинади: интенсив омиллар ва экстенсив омиллар. Уларнинг бир-бирига боғлиқлигини қуйидагича ифодалашни тавсия қиламиз (4.3-чизма).
Ушбу чизмада келтирилган омиллар ҳақидаги маълумотлар, таъкидланганидек, корхонанинг ҳисоботларида ўз аксини топган. Улардан фойдаланиб ҳар бирининг сотиш ҳажмига таъсирини топиш мумкин. Бу омиллар таъсирини топишнинг бир қанча усуллари олимларимиз томонидан ишлаб чиқарилган ва улар тегишли иқтисодий таҳлилга оид адабиётларда¹⁷ чоп этилган.
Сотилган маҳсулот ҳажмига таъсир қилувчи барча омиллар бир-бири билан узвий боғлиқликда ва алоқада. Уларнинг бирорта кўрсаткич ўзгаришига таъсирини ҳисоблаганда, албатта, ҳаммасини бирданига ҳисоблаб олиш лозим. Чунки, алоҳида-алоҳида ҳисоблаб олганда омилли таҳлил тўлиқ бўлмасдан қолади.

Сотиш ҳажмига таъсир қилувчи омиллар

Сотиш ҳажми