Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш таҳлили

4.14 – Жадвал
Каттақурғон ёғ-мой акциядорлик жамиятида совун ва кир ювиш маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича 2003 йил IV-чорак маълумоти

Маҳсулот	Ёғлилик	Режа-да	Ҳақи-	Фарқи
тури	даража-си, %		қатда	Миқдо-ри (+,-)	%
Хўжалик совуни, минг кг.	40	42,0	10,0	-32,0	29,8
Хўжалик совуни, минг кг.	60	Х	7,3	+7,3	х
Хўжалк совуни, минг кг.	65	Х	7,4	+7,4	х
Хўжалик совуни, минг кг.	72	Х	6,5	+6,5	х
Атир совун, минг кг.	80	Х	3,2	+3,2	х
Кир ювиш кукуни (по-рошоги), минг кг	10	Х	14,3	+14,3	х
Жами:	Х	42,0	48,7	+6,7	116,0

Манба: Каттақурғон ёғ-мой акциядорлик жамияти бухгалтерия ва
статистик ҳисоби ва ҳисоботи маълумотлари асосида.
турли бўлган совун ва бошқа кир ювиш материаллари бир хил ўлчамга, яъни таққосланадиган ҳолатга келтирилиб олинади.
Таққослаш учун келтириш коэффициентидан фойдаланилади. Бу учун одатда ёғлилик даражаси 40% бўлган кир совун бир деб қабул қилинади ва қолганларини шунга мос равишда табақаланиш даражаси ҳисобланади.
Бундай келтириш коэффициенти қўйидаги формуладан фойдаланган ҳолда амалга оширишни тавсия қиламиз:
Келтириш коэффициенти
аниқланадиган кир
Келтириш совуннинг ёғлилик даржаси
коэффи- = ---------------------------------------------
циенти Меъёрдаги кир совуннинг
ёғлилик даражаси
Мисолимизда келтирилган ёғлилик даражаси 60% бўлган кир совуннинг келтириш коэффициенти 1,5 га тенг бўлади:
60
К_{к60 %} = ------------ = 1,5
40
65% лик ёғлилик даражасига эга бўлган кир совуннинг келтириш коэффициенти 1,625 га тенг:
65
К_к65% = --------------- = 1,625 ва ҳ.к.
40
Ҳисоб-китоблар натижаси қўйидаги жадвалда ўз ифодасини топган (2.15-жадвал).
2.15 - Жадвал
Каттақурғон ёғ-мой акциядорлик жамиятида совун ва кир ювиш маҳсулотларининг 2003 йил IV-чоракдаги ҳақиқий миқдорини таққосланадиган ҳолатга келтириш коэффициенти ва миқдори

№	Маҳсулотнинг тури	Маҳсулот-нинг ҳақи-қий миқдо-ри, минг кг.	Келтириш коэффици-енти	Таққослана-диган миқдори, минг кг.
1	Хўжалик совуни 40% ёғлиликда	10,0	1,0	10,0
2	Хўжалик совуни 60% ёғлиликда	7,3	1,5	13,95
3	Хўжалик совуни 65% ёғлиликда	7,4	1,625	12,025
4	Хўжалик совуни 72% ёғлиликда	6,5	1,8	11,7
5	Атир совун 80% ёғлиликда	3,2	2,0	6,4
6	Кир ювиш кукуни (порошоги) 10 % ёғлиликда	14,3	0,25	3,575
	Жами:	48,7	х	54,65

Манба: 4.14-жадвал асосида ҳисобланди.

Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, келтириш коэффициентини инобатга олиб ишлаб чиқариб сотилган кир ювиш маҳсулотининг миқдори ҳақиқатда 48,7 минг кг. эмас, балки 54,65 минг кг.ни ташкил қилар экан. Режанинг бажарилиши олдингидек 116,0% эмас, балки 130,1 %ни ташкил қилар экан (54,65/42,0х100).

Ушбу кўрсаткични аниқлаш эркин иқтисодиёт шароитида, қайсики режанинг бажарилиши юқори ташкилотлар томонидан текширилмайдиган пайтда кимга ва нимага керак, деган саволнинг ҳам туғулиши мумкин. Бунга жавобан шуни таъкидламоқчимизки, ишлаб чиқариш жараёнида маҳсулот навининг ўзгариши корхона фойдасига нечоғлик ижобий ёки салбий таъсир қилганлигини билиш мумкин. Бу бевосита мулкдорга ҳам, меҳнат жамоаси учун ҳам ва уни бошқарувчиларга ҳам керак. Чунки буларнинг ҳаммаси корхонанинг иш натижасидан, хусусан оладиган фойдасидан манфаатдор.
Бунинг нималарда ва қандай намоён бўлишини ушбу мисолда ҳам кўриш мумкин. Фараз қиламиз, мазкур корхона кир совуннинг 40% лик ёғлилик даражаси билан бир кг.ни (бу 4 та совун бўлади) 800 сўмдан сотишга режалаштирилган эди. Ҳақиқатда нарх ўзгармасдан қолди. Аммо турли ёғлилик даражасига эга бўлган совунлар турлича нарх билан сотилиши ҳам табиий. Бу ҳолда натижа қўйидагича бўлши мумкин.
Режада 42,0 х 800= 33,6 млн сўм.
Ҳақиқатда
(қиёсланмайдиган) 48,7 х 800=39,0 млн сўм
Қиёсланган ҳолатга
келтирилганда 54,65 х 800=43,7 млн сўм.
Мазкур ҳисоб-китобдан кўриниб турибдики Каттақурғон ёғ-мой АЖ режа бўйича 33,6 млн сўм маҳсулот ишлаб чиқиши лозим эди. Ҳақиқатда эса қиёсланадиган ҳажмда 43,7 млн сўм ёки 10,1 млн сўм кўп ишлаб чиқарилиши лозим эди. Аммо мазкур корхона ҳаиқатда 41,3 млн. сўмлик маҳсулот ишлаб чиқариб сотди.
Кўриниб турибдики, маҳсулотнинг ҳақиқий қиймати билан бажарилиши лозим бўлган қиймат ўртасида 2,4 млн сўм (43,7-41,3) фарқ бор. Бу фарқ маҳсулот навллигининг ўзгариши эвазига содир бўлган фарқдир. Агар мазкур корхона фақат ёғлилик даражаси 40% бўлган кир совундан 54,65 минг кг. сотганда эди, ундан тушган пул тушуми, нарх ўзгармаган ҳолда, 43,7 млн. сўмни ташкил қилган бўлар эди. Аммо ушбу корхона турли навда шунча маҳсулот ишлаб чиқди. Оқибатда маҳсулот навининг ўзгарганлиги эвазига корхона 2,4 млн. сўм (43,7-41,3) зарар кўрган. Маҳсулотнинг ёғлилик даражаси ва сифати ошгани билан у шу сифатига нисбатан паст нархда сотилган.
Демак, маҳсулот навининг ўзгариши ҳам корхона маҳсулоти умумий ҳажми ва шу орқали унинг фойдасига бевосита таъсир қилар экан.
Қиёсий таҳлилда шуни ҳам инобатга олиш жоизки, баъзи маҳсулотлар фақат бир ёки бошқа бирорта навда режалаштирилади. Ҳақиқатда эса айнан шу навга тўғри келмаслиги мумкин. У ҳолда қолган навлар шу белгиланган навга қайта ҳисобланиб олинади.
Бундай ҳолатни мол терисини тайёрлашда кўриш мумкин. Ушбу хом ашё 1 нав ҳолатида ҳисоб-китоб қилинади. Қолган навлар эса шу 1 нав ҳолатига келтириб олинади. Бу учун қуйидаги келтириш коэффициентларидан фойдаланилади: 1-нчи нав - 1, 2-нчи нав - 0,87, 3-нчи нав - 0,66, 4-нчи нав - 0,46. Кичик моллар ва чўчқа териси учун мос равишда 1 - 1,0; 2 - 0,85; 3 - 0,6; 4 - 0,4 коэффициентлар қўлланилади¹⁶. Бу ҳолатни аниқлаш учун қуйидаги жадвални тузиш тавсия қилинади (4.16-жадвал).